KSIĄDZ PROFESOR JÓZEF PASTUSZKA (1897-1989)

TWÓRCA i KIEROWNIK

KATEDRY PSYCHOLOGII OGÓLNEJ w latach 1934-1969

Urodzony we wsi Rzeczniówek (powiat Iłża, woj. kieleckie). Ukończył w Petersburgu Seminarium Duchowne a następnie Akademię Duchowną), w Innsbrucku - Wydział Teologiczny Uniwersytetu, gdzie w 1920 r. uzyskał z doktorat z teologii, oraz Wydział Filozoficzny, gdzie w 1925 r. uzyskał doktorat z filozofii. W 1930 r. habilitował się z filozofii na Uniwersytecie Jagiellońskim, otrzymując stanowisko docenta na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Warszawskiego. W 1934 r. przechodzi na Katolicki Uniwersytet Lubelski jako profesor nadzwyczajny psychologii na Wydziale Nauk Humanistycznych. Od 1938 do 1947 r. był dziekanem Wydziału Filozoficznego KUL. Profesorem zwyczajnym psychologii i filozofii został mianowany w 1946 r. W 1956 r. zorganizował studium psychologii (specjalizacja filozoficzno-psychologiczna), będąc w latach 1957-1969 jego przewodniczącym.

 

 

Ks. Profesor Pastuszka opublikował blisko 250 prac, w tym wiele książek, rozpraw, artykułów naukowych i popularno-naukowych. W wydaniu książkowym ukazały się m.in.: Psychologia ogólna (1961), Charakter człowieka. Struktura, typologia, diagnostyka psychologiczna (1962), Wybrane zagadnienia z psychologii (1967), Historia psychologii (1971).

 

Psychologia: J. Pastuszka podkreśla, że życie ludzkie, pojmowane jako zespół biopsychicznych procesów, z których jedne są przeżywane w danej chwili, inne wyczerpują się we wspomnieniach, a funkcją innych jest przewidywanie i planowanie. Do istoty osoby należy samoświadomość, zdolność myślenia i wolność działania. Osoba jest odpowiedzialna za swoje czyny i kierunek działania. Jako istota cielesno-duchowa, osoba należy do świata przyrody i do świata ducha. Chociaż o niedoskonałości człowieka świadczy względność jego spostrzegania i poznawczego panowania nad rzeczami, to jednak przywilejem człowieka jest kształtowanie swego losu, twórcze działanie, zdolność inicjatywy i odpowiedzialność za swój los. Czyny ludzkie tworzą rzeczywistość, z nicości wywodzą nowy byt jako cel, a zarazem rzutują na sam podmiot działający, na „ja” ludzkie. Z drugiej strony człowiek znajduje się pod presją wydarzeń i czasu, a jego wolność i samodzielność rozciągają się na czynności życiowe, które nie zawsze są dla niego przewidywalne. Według Pastuszki współczesny egzystencjalizm skłonny jest widzieć w niepokoju ludzkim, nastawionym na przyszłość, podstawowe uczucie metafizyczne człowieka, a jednocześnie najbardziej istotny wyraz jego postawy życiowej. Życie jest oczekiwaniem, niepokojem i lękiem, a przez te uczucia przejawia się jego niewystarczalność i uzależnienie od świata, od losu, a nawet od przypadku. Postawa człowieka wobec przyszłości odsłania jego oblicze metafizyczne. Przyszłość jest obrazowym antycypowaniem rozwoju sił, jakie się w człowieku nagromadziły i podsuwają możliwości wyboru dróg. Obraz przyszłości, który ma charakter odległego ideału życiowego, posunięć życiowych, przewidywań na dalszy dystans oraz marzeń, jest wyrazem osobowości człowieka, jego poziomu intelektualnego, jego dotychczasowych przeżyć, a zwłaszcza uzdolnień poznawczych do tworzenia sądów wartościujących i jego potencjalnych sił, nastawionych na aktualizację. Każdorazowa sytuacja w sensie nowego układu stosunków zewnętrznych wpływa na planowanie przyszłości. Każdy człowiek inaczej widzi najbliższą przyszłość, choćby wychodził z tych samych przesłanek sytuacyjnych. Gdy teraźniejszość pulsuje życiem, a przyszłość jest aktualizacją, to przeszłość traci bezpośrednio cechy rzeczywiste. Przeszłość jest czynem dokonanym, zamkniętym, nieodwracalnym, oderwanym od aktu ludzkiego, który ją stworzył i przeżył. Mimo pozorów, czyny przeszłe nie zaginęły w nicości. Nasza przeszłość istnieje w naszym „ja”, jest przemijalna, ale niezniszczalna. Jej nieobecność dotyczy tylko aktualnej chwili przeżywania, faktycznie bowiem ona nadal w człowieku przebywa. Nie można wyrzucić z siebie własnej przeszłości, ani się od niej uwolnić. Jest ona w pewnym znaczeniu niezniszczalna, chociaż istnieje w innej postaci - jako nawyki i zasady życiowe, a nieraz zaznacza się w budowie organizmu, w wykonywaniu pewnych czynności życiowych i w poczuciu odpowiedzialności za nie. Bez niej człowiek żyłby tylko chwilą, bez ciągłości i wspomnień.

Nasza teraźniejszość nie jest tylko okresowym, pewnym etapem w rozwoju naszej świadomości, ale wynikiem i skutkiem naszej przeszłości. Czasami przeszłość tak wypełnia świadomość, że nowe podniety przestają już do niej docierać i człowiek jakby zatrzymuje się w swoim rozwoju. Ale może też być odwrotnie, że przeżywana przeszłość będzie stanowiła bodziec i materiał do nowych przeżyć, a świadomość będzie się stawała coraz bardziej chłonna i potrzebująca nowych podniet i wartości. Gdy człowiek nie może lub nie chce się pogodzić z aktualnymi warunkami życiowymi, ponieważ są dla niego albo zbyt ciężkie, albo całkiem odbiegające od jego dotychczasowych form życia, wtedy protestuje przeciwko nim uczuciowo, zwraca się wyobraźnią ku przeszłości. Jest to symboliczny powrót do dawnego życia. Jednostka również ma głęboko zakorzenione poczucie odpowiedzialności za przeszłość.

Najbardziej pierwotna postawa człowieka wobec czasu, to „zespolenie się z czasem”, „przebywanie z nim”. Człowiek bezpośrednio przeżywa czas. Zespolenie człowieka z czasem, to nie tylko uświadomienie sobie zmienności świata i własnych przeżyć, ale także stopniowe przeobrażenie siebie samego. Być zespolonym z czasem, to znaczy ulegać tym procesom i przemianom, które dokonują się poza nami, a jednocześnie działają na nas, wprowadzają w nas zmiany. Gdy człowiek wnika w siebie, gdy zaczyna analizować swoje przeżycia, wrażenia, myśli czy uczucia, wówczas stara się je wyłączyć z przepływającej przez jego świadomość fali aktów psychicznych, unieruchomić je, uczynić wyłącznym przedmiotem własnej uwagi i rozważyć różne jego aspekty. Dokonuje się wtedy nie tylko „rozdwojenie świadomości” na „ja poznające” i przedmiot poznawany, ale także wstrzymanie „strumienia świadomości”.

Człowiek posiada: zdolność do poznawania abstrakcyjnego, umożliwiającą budowę pojęć; zdolność do wyboru i nieulegania determinizmowi; zdolność do uprzedmiotowienia świata w oderwaniu od potrzeb i popędów ludzkich oraz zdolność do uprzedmiotowienia własnego „ja”, swych aktów poznawczych, dążeń, ale nie utożsamiania się z nimi. Osobowość obejmuje całokształt właściwości psychicznych człowieka, jego uzdolnienia, akty i sprawności psychiczne. Osoba ludzka istnieje „cała” od urodzenia, natomiast osobowość człowieka rozwija się i rozszerza w swoich czynnościach, jest dziełem niekończącego się wysiłku życiowego człowieka. Dzięki swej inicjatywie i pracy człowiek nabywa uzdolnień psychicznych, umysłowych i moralnych, kształtuje swą osobowość i rozwija charakter. Osoba ludzka jest w konkretnych warunkach życiowych osobowością jedyną, tak jak indywidualna jest budowa organizmu ludzkiego, jego funkcjonowanie i dostosowywanie się. Podobieństwa, pokrewieństwo, wspólnota środowiska nie zmieniają tego zasadniczego faktu, że jest to organizm jedyny i jedyne są również funkcje życiowe. Tak samo życie psychiczne każdego człowieka, chociaż wykazuje dużo podobieństw do postaw innych ludzi posiada swoje jednostkowe właściwości.

W człowieku istnieją prawa rządzące jego życiem duchowym, tj. prawo prymatu wartości religijno-moralnych, oraz prawo jedności życia psychicznego. Pierwsze prawo, wyrażone w sferze relacji do Absolutu, przejawia się przez myślenie i wolę. Myśl ludzka, chociaż powstaje w określonym czasie i za przedmiot ma pewne wyodrębnione treści, to jednak posiada zasięg rozgałęziony i nieskończony. Każde pytanie dociera do pierwszej przyczyny, i każde twierdzenie musi szukać oparcia w sferze transcendentnej. Ku nieskończoności zwraca się również wola ludzka. Jest ona twórczą siłą, która nie zna spokoju, nieustannie rodzi nowe pragnienia i zdąża do nowych wartości. Akty woli są nastawione na określone dobro, ale nigdy się nim nie wyczerpują. Zawsze chcemy czegoś ponad cel bezpośredni, zawsze wybiegamy pragnieniami poza przedmiot pożądania i tworzymy sobie nowy, ku któremu zwracamy naszą tęsknotę. Drugim prawem życia duchowego człowieka jest dążenie do jedności i syntezy. Treści psychiczne nie występują samotnie, nie są izolowane od innych i nie mogą istnieć bez oparcia się o pokrewne treści innych przeżyć. Prawo jedności i syntezy niesie z sobą również nakaz rozwijania wszystkich sił duchowych człowieka, ich wzajemnej koordynacji i współdziałania.

 

Wybrane pozycje bibliograficzne: J. PASTUSZKA, Charakter człowieka. Struktura, typologia, diagnostyka psychologiczna, Lublin, 1962; J. PASTUSZKA, Wybrane zagadnienia z psychologii, Lublin, 1967; J. PASTUSZKA, Człowiek i czas, Roczniki Filozoficzne, 1967, T. XV, 4, s. 5-23; J. PASTUSZKA, Znaczenie woli w życiu człowieka, [w:] B. BEJZE (ed.), W kierunku człowieka, Warszawa, 1971; J. PASTUSZKA, Spotkanie człowieka, Studia Pelplińskie, 1973, 3, s. 93-101; J. PASTUSZKA, Indywidualność człowieka a jego życie religijne, Studia Sandomierskie, 1980, 1, s. 265-288.

 

opracował  Andrzej Januszewski