Zwykle w opracowaniach historycznych i historycznofilozoficznych dotyczących początków ery nowożytnej nie bierze się pod uwagę tego, co działo się poza Europą Zachodnią. W konsekwencji kreślony obraz genezy naczelnych idei, które złożyły się na ideową tożsamość wieku XVI i XVII jest niepełny i daleki od tego, czym naprawdę było ówczesne życie umysłowe. Przedkładany projekt badawczy mający na celu ukazanie wpływu polskich socynian na rozwój europejskiej kultury umysłowej XVI i XVII wieku, pozwoli na uniknięcie tej jednostronności. Co więcej, przeprowadzone prace w ramach projektu pozwolą pokazać, że (a) początki nowożytnych idei były bardziej zróżnicowane niż można przypuszczać, i że (b) polskie środowiska umysłowe (filozoficzne, polityczne i teologiczne) nie tylko były wówczas otwarte na idee napływające do Polski z Zachodu, lecz miały również oryginalny wkład i pozytywny wpływ na rozwój zachodniej kultury intelektualnej.

W bogatej i zróżnicowanej wewnętrznie europejskiej myśli filozoficzno-teologicznej socynianizm zajmuje miejsce wyjątkowe. Oryginalne osiągnięcia tej myśli pozostają mimo to w cieniu znacznie lepiej znanych koncepcji, które zdradzają ślady inspiracji socyniańskiej, a niekiedy wprost powtarzają argumenty wypracowane wcześniej przez socynian. Dzięki drobiazgowej pracy polskich historyków filozofii poznaliśmy wiele szczegółów myśli socynian. Niestety tylko nieliczne z tych prac doczekały się przekładów i opracowań w języku angielskim. Stąd myśl socynian oraz ich wkład w rozwój myśli europejskiej pozostają nadal słabo znane.

Z radością informujemy, że projekt Przemysława Guta i Marcina Iwanickiego pt. Wkład polskich socynian w rozwój kultury umysłowej Europy w XVI i XVII wieku uzyskał dofinansowanie w konkursie Nauka dla Społeczeństwa Ministerstwa Edukacji i Nauki w kwocie 410.000 PLN. Projekt będzie realizowany w latach 2022-2024.

Autorom projeku gratulujemy sukcesu!

Wkład polskich socynian
w rozwój kultury umysłowej Europy w XVI i XVII wieku

kierownik - Przemysław Gut
pomysłodawcy i autorzy grantu
Przemysław Gut i Marcin Iwanicki

• Opierając się na własnych badaniach realizowanych w ramach projektu a także korzystając z już przeprowadzonych w Polsce badań historycznych i historycznofilozoficznych poświęconym myśli polskich socynian (Z. Ogonowski, L. Chmaj, L. Szczucki, S. Swieżawski. J. Czerkawski, K. Pomian, J. Tazbir) określimy miejsce i rolę socynian w ramach nurtów intelektualnych XVI i XVII wieku. Sprawa ta bywa rozmaicie charakteryzowana w literaturze światowej i do dziś pozostaje przedmiotem sporów. Na ogół przyjmuje się, że ten ruch umysłowy, jakkolwiek wzbudzał żywe zainteresowanie na Zachodzie, nie wywarł istotnego wpływu na idee propagowane przez największe umysły filozofii XVI i XVII. Powyższy pogląd nie wydaje się nam słuszny. Na podstawie kontekstowej analizy takich dzieł jak Traktat teologiczno-polityczny Spinozy, Demonstraciones Catholicae Leibniza, Listów o tolerancji Locke’a i Commentaire Philosophique Bayle’a pokażemy, że wiele ważnych tez filozoficznych, teologicznych i politycznych zawartych w tych pismach ma wyraźny rys socyniański (dotyczy to zwłaszcza Spinozy i Locke’a), a wiele innych jest wynikiem lektury i recepcji myśli socynian (Leibniz, Bayle).
• Tolerancja, zwłaszcza tolerancja religijna, jest wątkiem przewijającym się przez niemal całą historię myśli nowożytnej. Socynianie polscy – w szczególności tacy autorzy jak Wiszowaty, Przypkowski, Szlichtyng i Crell – poświęcili tej sprawie wiele swoich traktów. W ramach prac badawczych poddamy drobiazgowej analizie zawarte w nich treści. Po pierwsze, odtworzymy zasadnicze racje, jakimi posłużyli się socynianie, uzasadniając pogląd, że tolerancja religijna zapobiega rozruchom i jest koniecznością moralno-religijną. Po drugie, wskażemy na zmiany w dziedzinie politycznej, społecznej i duchowej, które sprzyjały tolerancji religijnej. Główny nacisk położymy jednakże na analizę wpływu poglądów socynian polskich na prace o tolerancji, które wyszły spod pióra czołowych myślicieli wieku XVII. Będziemy bronić tezy, zgodnie z którą wiele idei obecnych w Listach o tolerancji Locke’a i w Traktacie teologiczno-politycznym Spinozy wywodzi się wprost od socynian. Na podstawie przeprowadzonych przez nas badań podejmiemy próbę odpowiedzi na wiele powracających w historii filozofii pytań związanych z tradycją tolerancji religijnej w Polsce. Między innymi zastanowimy się nad tym, na ile tolerancja religijna w „złotym wieku” naszej kultury była następstwem przemyślanych zasad filozoficznych i politycznych, a na ile skutkiem zewnętrznych okoliczności związanych z takimi czynnikami, jak słabnięcie władzy wykonawczej.
• Głównymi wykonawcami projektu będą historycy filozofii związani z Wydziałem Filozofii KUL, prof. Przemysław Gut, dr Marcin Iwanicki i prof. Wanda Bajor oraz prof. Joanna Usakiewicz z Uniwersytetu w Białymstoku.

The project The Influence of Polish Socinians on the Intellectual Culture of Europe in the XVII and XVIII centuries will focus on the idea of tolerance, especially religious tolerance, as a thread running through the entire history of modern thought. Polish Socinians - especially such authors as Wiszowaty, Przypkowski, Szlichtyng, and Crell - devoted many of their works to this issue. Combining our own research with the research of the previous generations of Polish historians of philosophy (Z. Ogonowski, L. Chmaj, L. Szczucki, S. Swieżawski, J. Czerkawski, K. Pomian, J. Tazbir) we will determine the place and role of the Socinians within the intellectual currents of the sixteenth and seventeenth centuries. The project will show that the Polish intellectual circles (philosophical, political, and theological) were not only open to ideas coming to Poland from the West but made a significant contribution to the development of Western intellectual culture.