Dr Irena Winkler‑Leszczyńska

Badacz języka i nauczyciel akademicki

 

   Dr Irena Winkler‑Leszczyńska urodziła się 9 września 1924 roku w Warszawie. Nauki pobierała najpierw w Warszawie, potem w Kutnie. Gimnazjum im. Henryka Dąbrowskiego w tym mieście nie było jej dane dokończyć, ponieważ po wybuchu II wojny światowej wszystkie szkoły w Warthegau zostały zamknięte. Okupację spędziła w Warszawie, tu kontynuowała naukę w II Miejskim Gimnazjum i Liceum im. Jana Kochanowskiego (działającym pod przykrywką szkoły farbiarskiej) i w czerwcu 1944 roku zdała maturę. Zaraz po wojnie, we wrześniu 1945 roku rozpoczęła studia w Uniwersytecie Łódzkim.

   Magisterium obroniła w lipcu 1950 roku na podstawie pracy pt. Ściągnięte i nieściągnięte formy czasowników typu *bojati sę, *stojati itp. w staropolskich zabytkach i gwarach, przygotowanej pod kierunkiem prof. Stiebera. Praca magisterska stała się podstawą artykułu pt. Ściągnięte i nieściągnięte formy słów stać i bać się (1951). Później budowie i rozwojowi form czasownikowych w języku polskim poświęciła autorka także artykuł Czasowniki typu siać, grzać w polszczyźnie (1962).

   W 1964 roku obroniła w Uniwersytecie Warszawskim pracę doktorską pt. Sufiksy -ity, -isty, -aty, -asty w języku polskim na tle ogólnosłowiańskim. Promotorem pracy był również prof. Stieber, natomiast recenzentami w przewodzie doktorskim prof. prof. Witold Taszycki i Antonina Obrębska-Jabłońska. W tym samym roku praca ukazała się drukiem (Ossolineum, Wrocław 1964). Jest to największa osobno opublikowana praca dr Winkler‑Leszczyńskiej. Książkę poprzedził artykuł pod tym samym tytułem.

   Po studiach mgr Winkler, dzięki staraniom profesora Stiebera zaczęła pracę w Łodzi. Najpierw krótko pracowała w szkole (II Szkoła Ogólnokształcąca TPD w Łodzi), później w Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Ludwika Waryńskiego w Łodzi. Już wkrótce z pozytywną opinią swojego łódzkiego mistrza trafiła do Lublina. W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim pracowała w latach 1951‑1954 oraz od 1967 do 1997 roku (od przejścia na emeryturę w 1989 roku prowadziła zajęcia zlecone dla studentów filologii polskiej). W latach 1954‑1967 pracowała w Pracowni Atlasu i Słownika Gwar Polskich Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie (obecnie Instytut Języka Polskiego PAN) u prof. Kazimierza Nitscha. Tam zajmowała się opracowywaniem materiałów i przygotowywaniem map do Małego atlasu gwar polskich (dalej MAGP). Dzieło w XIII tomach ukazało się w latach 1957‑1970, a zespół, który je przygotował otrzymał w lipcu 1972 roku Nagrodę Państwową I Stopnia w dziedzinie nauk społecznych.

   Mały atlas gwar polskich umożliwił badania geografii i historii różnych zjawisk językowych wykraczających poza granice jednego języka oraz okazał się, przynajmniej do czasu reformy studiów polonistycznych, z których zniknęła albo została bardzo ograniczona dialektologia, gramatyka historyczna i historia języka, bardzo przydatny dydaktycznie. Ogromny wkład badawczy członków zespołu, choć doceniony wspomnianą już wyżej Nagrodą Państwową, pozytywnymi recenzjami dzieła i opinią środowiska – zawsze dobrą – o autorach i ich dziele, nie dał jednak członkom zespołu stopni naukowych. Tak również należy spojrzeć na przypadek dr Winkler‑Leszczyńskiej. Ceniona w środowisku nie tylko za sam Atlas, nagradzana i odznaczana (w 1978 roku otrzymała Złoty Krzyż Zasługi za 20 lat nienagannej pracy pedagogicznej) nie zajęła wysokiej pozycji w oficjalnej, urzędowej hierarchii naukowej, nie miała okazji wypromować „swoich” doktorów ani kierować zespołami badawczymi i instytucjami naukowymi.

   Odnotować trzeba w tym kontekście udział dr Winkler‑Leszczyńskiej w jeszcze jednym ważnym zbiorowym przedsięwzięciu naukowym – pracach nad Słownikiem gwar polskich PAN. Podług spisu źródeł rękopiśmiennych do tego dzieła zebrała ona materiały gwarowe z kilku miejscowości: Białka radz‑podl, Chomęciska Duże zam (wspólnie z W. Górnym), Jezierna tom‑lub, Kubatowa kroś, Nadwitnie-Radzyń Podlaski, Nowe Brusno lubacz, Obsza lubacz, Płazów lubacz, Suchowola zam (wspólnie z Z. Leszczyńskim), Żuki bial‑podl gm Tuczna. Jest to przeważnie materiał gwarowy zebrany podczas wspomnianych wcześniej wypraw dialektologicznych w latach 1952-54, uzupełniany później w latach sześćdziesiątych. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych natomiast – jak wynika z dosyć ogólnej informacji w aktach personalnych dr Winkler‑Leszczyńskiej w Archiwum KUL – brała ona udział w przygotowaniu materiału językowego kaszubskiego (z dzieł Friedricha Lorentza) do potrzeb powstającego słownika.

   Tu zwróćmy jeszcze uwagę na niewielki, ale metodycznie i programowo ważny, artykuł pt. W sprawie mapowania faktów językowych (1956). W „Języku Polskim” opublikowała I. Winkler‑Leszczyńska jeszcze teksty gwarowe z Suchowoli k. Zamościa (t. XL, 1960, s. 305‑306, wspólnie z Z. Leszczyńskim). Materiały gwarowe Irena Winkler‑Leszczyńska zbierała od bardzo dawna. W początku lat pięćdziesiątych prof. Kazimierz Nitsch – jak wspomina prof. Z. Leszczyński – powierzył opiekę nad gromadzeniem materiałów gwarowych do Małego atlasu gwar polskich z terenu z Lubelszczyzny prof. Tadeuszowi Brajerskiemu. Spośród pracowników Katedry Języka Polskiego KUL eksploratorami miały zostać trzy osoby: prof. Tadeusz Brajerski, dr Bronisława Lindert i mgr Irena Winkler. Dr Lindert wycofała się z tego przedsięwzięcia. Później zebrała materiały tylko ze Spiczyna, położonego w sąsiedztwie Kijan, w których mieszkała. Prof. Brajerski i mgr Winklerówna rozdzielili między siebie planowane punkty terenowe do eksploracji. W wyprawach dialektologicznych uczestniczyli także studenci z Sekcji Językoznawczej Koła Polonistów Studentów KUL. „Niebawem zaczęły się – wspomina okres swoich studiów w KUL prof. Zenon Leszczyński, w tym czasie już po drugim roku polonistyki – wyprawy dialektologiczne, za które odpowiadali w Lublinie profesor Tadeusz Brajerski i magister Irena Winklerówna, zabierający ze sobą na zapisywanie gwar grupę kilkorga studentów. Celem tych wypraw było gromadzenie materiału do atlasu gwar polskich, a jego opracowaniem kierował daleki Kazimierz Nitsch.” (Kazimierz Nitsch z daleka i z bliska, w: Studia dialektologiczne IV, pod red. H. Kurek, A. Tyrpy i J. Wronicz, Kraków 2010, s. 36.)

   Wszyscy, którym dane było uczestniczyć w tych wyprawach, a także później aż prawie do końca XX wieku słuchać wykładów dr Ireny Winkler‑Leszczyńskiej, podkreślają jej zdolności pedagogiczne i talent dydaktyczny. Wśród jej wychowanków było wielu późniejszych profesorów, z najstarszych wymienić tu trzeba prof. Michała Łesiowa, slawistę, znawcę języka ukraińskiego i jego gwar, prof. UMCS w Lublinie, później także na slawistyce KUL. Z młodszych uczniem dr Winkler‑Leszczyńskiej był m.in. prof. Ireneusz Bobrowski, były dyrektor Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, tego samego w którym wcześniej, w latach 1954-67 dr Winkler‑Leszczyńska pracowała, dr Zygmunt Gałecki, dr Agnieszka Karolczuk, wreszcie najmłodsze pokolenie kulowskich językoznawców (dr Natalia Sosnowska, dr Małgorzata Nowak-Barcińska). Dr Irena Winkler‑Leszczyńska wśród swoich uczniów wspomina także prof. Stefana Nieznanowskiego, badacza literatury staropolskiej, oraz Juliusza Burskiego (1933-1990), reżysera radiowego, telewizyjnego i filmowego oraz scenarzystę i pedagoga.

   Wielki wpływ „Pani Irena” miała także na członków Sekcji Językoznawczej Koła Polonistów Studentów KUL. Należeli do tego kręgu m.in. przedwcześnie zmarły śp. dr Wojciech Górny, śp. prof. Bogusław Kreja (po latach zakończył uniwersytecka karierę w Gdańsku), prof. Michał Łesiów oraz prof. Zenon Leszczyński.

  Odnotujmy jeden jeszcze rodzaj aktywności naukowej dr Ireny Winkler‑Leszczyńskiej – współpracę z Rocznikiem Slawistycznym. Czasopismo od początku w 1908 roku do roku 1992 (t. XLVIII) drukowało adnotowaną bibliografię językoznawstwa słowiańskiego. Dr Winkler‑Leszczyńska współpracowała z tym działem pisma od roku 1965 (t. XXV) przez kilka dziesięcioleci, co redakcja każdorazowo skrupulatnie odnotowywała w wykazie współpracowników.

   W 1996 roku ukazała się książka K. Handke, H. Popowskiej‑Taborskiej i I. Galsterowej Nie dajmy zginąć słowom. Rzecz o odchodzącym słownictwie. Praca powstała na podstawie ankiet. Wśród osób, które odpowiedziały na ankietę znalazła się także dr Winkler‑Leszczyńska. Jej ujawnione na początku tego wspomnieniowego artykułu dane osobowe, pozwalają zidentyfikować ją jako osobę nr 43 (zob. s. 28). Dr Winkler‑Leszczyńska wskazała m.in. takie ginące słowa adamaszek, akuszerka, alpaga, angielka, aptekarz, by poprzestać na przykładach na literę a.

   Dorobek dr Winkler‑Leszczyńskiej ukryty jest w Małym atlasie gwar polskich. Poza mapami i komentarzami do nich napisała i opublikowała niewiele innych prac. Wszystkie one jednak, tak jak i sam Atlas, zachowują swoją odkrywczość po dziś dzień, o czym świadczą odwołania w najnowszej literaturze lingwistycznej. Największym jej osiągnięciem są jednak jej uczniowie, w których zaszczepiła miłość i do języka polskiego, i do lingwistyki.

 

Ważniejsze publikacje dr Ireny Winkler Leszczyńskiej:

1. Ściągnięte i nieściągnięte formy słów stać i bać się, „Język Polski” XXXI, 1951, s. 29‑32.
2. W sprawie mapowania faktów językowych, „Język Polski”XXXVI, 1956, s. 173‑178.
3. Czasowniki typu siać, grzać w polszczyźnie, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” VIII, 1962, s. 185‑196.
4. Sufiksy -ity, -isty, -aty, -asty w języku polskim na tle ogólnosłowiańskim, „Język Polski” XLIII, 1963, s. 65‑75.
5. Sufiksy -ity, -isty, -aty, -asty w języku polskim na tle ogólnosłowiańskim, Wrocław 1964.
6. Współautorka: Mały atlas gwar polskich, oprac. przez Pracownię Dialektologiczną Zakładu Językoznawstwa PAN w Krakowie pod kierunkiem K. Nitscha, t. 1‑13, Wrocław 1957‑1970.

 

Nota bibliograficzna:

   Skrócona i zmieniona wersja artykułu Henryka Dudy, Dziewięćdziesiąte urodziny dr Ireny Winkler‑Leszczyńskiej („Roczniki Humanistyczne” LXII, 2014, z. 6, s. 7‑16).