Rumunia i Bułgaria w strefie Schengen od 31 marca 2024 r. – członkostwo długo oczekiwane, jednak wciąż niepełne

Dnia 31 marca 2024 r. Rumunia i Bułgaria staną się państwami członkowskimi strefy Schengen i w ten sposób „obszar bez granic” powiększy się. Oznacza to również, że uprawnienie do swobodnego przemieszczania się bez kontroli na granicach wewnętrznych dotyczyć będzie 450 milionów osób.  Po bardzo długim oczekiwaniu Rada UE  podjęła decyzję w sprawie pełnego stosowania przepisów dorobku Schengen (acquis Schengen) w Republice Bułgarii i w Rumunii. W praktyce proces dostosowywania się do wymogów strefy Schengen rozpoczął się w zasadzie trakcie integracji tych państw z Unią Europejską, a od momentu przystąpienia do UE w 2007 r. zostały one związane częścią acquis Schengen. W 2011 r. Rada stwierdziła, że Bułgaria i Rumunia spełniły stosowne warunki we wszystkich pozostałych obszarach dorobku Schengen: granic powietrznych, granic lądowych, współpracy policyjnej, ochrony danych, Systemu Informacyjnego Schengen, granic morskich oraz wiz. Tym samym uznano, że państwa te spełniały wszystkie wymogi prawne umożliwiające pełne stosowanie acquis Schengen, jednak ponad dekadę zajęło podjęcie  decyzji włączającej Bułgarię i Rumunię do strefy Schengen.

Pełne stosowanie dorobku prawnego Schengen zostało przewidziane, po bardzo długim czasie negocjacji, dopiero od 31 marca 2024 r. Bardzo istotny jest fakt, że pomimo tak długiego czasu i decyzji Rady, nadal nie można mówić o pełnym członkostwie Rumunii i Bułgarii w strefie Schengen, z uwagi na to, że z tą datą zostają zniesione kontrole osób na wewnętrznych granicach powietrznych i morskich z pominięciem granic lądowych. Decyzja Rady zawiera jedynie lakoniczne stwierdzenie, że dąży ona do tego, by podjąć decyzję w celu wyznaczenia stosownej daty zniesienia kontroli na wewnętrznych granicach lądowych, uwzględniając odnośne techniczne i operacyjne rozwiązania na tych granicach, a także stan wzajemnej współpracy.

Takie rozwiązanie znacznie odbiega od wcześniejszych rozszerzeń strefy Schengen, gdzie stosowano jednolitą praktykę włączenia najpierw granic lądowych i morskich, a po zmianie czasu z zimowego na letni, a co za tym idzie rozkładu lotów, również granic powietrznych. Tak stało się w przypadku dwóch ostatnich rozszerzeń strefy Schengen z grudnia 2007/marca 2008 r. oraz stycznia/marca 2023 r. Pierwsze rozszerzenie objęło nowe państwa członkowskie UE z 2004 r. (Polskę, Litwę, Łotwę, Estonię, Węgry, Słowację, Czechy, Słowenię i Maltę) i było to największe rozszerzenie strefy Schengen poprzedzone największym rozszerzeniem UE (tylko Cypr ze względu na wewnętrzny podział pozostał poza strefą Schengen). Drugie objęło Chorwację, która znacznie krócej niż Rumunia i Bułgaria czekała na włączenie do strefy Schengen po uzyskaniu członkostwa w UE. Włączenie Rumunii i Bułgarii do strefy Schengen również odpowiada zmianie rozkładu zimowo-letniego ustalonej przez Międzynarodowego Zrzeszenia Przewoźników Powietrznych (IATA), jednak w przeciwieństwie do poprzednich rozszerzeń strefy Schengen, nie jest poprzedzone włączeniem granic lądowych. Nadal niepełne członkostwo Rumunii i Bułgarii w strefie Schengen jest związane ze skomplikowaną sytuacją polityczną, która pomimo spełnienia wymogów prawnych pełnego włączenia w acquis Schengen, nadal warunkuje brak jednomyślności wśród państw członkowskich, która jest niezbędna do uzyskania pełnego członkostwa w strefie Schengen. Wiele państw strefy Schengen, np. Niemcy, Holandia, Szwajcaria i Norwegia zarzucały bułgarskiemu i rumuńskiemu wymiarowi sprawiedliwości niedostateczną walkę z korupcją służb granicznych oraz zorganizowaną przestępczością. Ponadto przez ich granice przebiega szlak bałkański, będący jednym z głównych szlaków migracyjnych do UE.  Trudno pominąć te zarzuty, gdyż są to kwestie szczególnie istotne ze względu na fakt, że od właściwej kontroli i ochrony granic zależy bezpieczeństwo wszystkich państw „obszaru bez granic”. Te kwestie przez  kilkanaście ostatnich lat były sukcesywnie rozwiązywane, a kolejne państwa wyrażały zgodę na wejście Rumunii i Bułgarii do strefy Schengen.

Aktualnie pełne członkostwo w strefie Schengen blokuje Austria, która  obawia się nadmiernego napływu nielegalnych imigrantów, ale wynika to również z wewnętrznej sytuacji politycznej w Austrii i zbliżających się wyborów. Z tego względu władze austriackie wystąpiły z pomysłem tzw. Air and Sea Schengen, co miałoby być rozwiązaniem przejściowym dla pełnego członkostwa Rumunii i Bułgarii w strefie Schengen.  „Dla pełnego przyjęcia Bułgarii i Rumunii do Strefy Schengen potrzebne jest spełnienie niezbędnych warunków, w tym rozmieszczenie dodatkowych oddziałów wojskowych na zewnętrznych granicach unijnych – bułgarsko-tureckiej oraz rumuńsko-serbskiej oraz wzmocnienie kontroli granicznej między Bułgarią i Rumunią” – wyjaśnił austriacki minister spraw wewnętrznych Gerhard Karner. Jednak ciągłe odwlekanie decyzji o pełnym włączeniu do Schengen również napędza w obu państwach siły polityczne sceptyczne wobec UE i wzmacnia poczucie braku solidarności w Unii Europejskiej, szczególnie aktualnie w obliczu, wywołanych ciągle trwającą wojną w Ukrainie, narastających wyzwań dla wielowymiarowego bezpieczeństwa „obszaru bez granic”.

Należy zauważyć, że od wejścia w życie Traktatu amsterdamskiego w 1999 r., na mocy którego acquis Schengen stało się integralną częścią  prawa Unii Europejskiej, każde nowe państwo członkowskie UE jest zobowiązane do przystąpienia do strefy Schengen. Następuje to etapowo, po spełnieniu określonych warunków dotyczących zniesienia kontroli na granicach zewnętrznych i odpowiedniego zarządzania granicami zewnętrznymi, które gwarantują bezpieczeństwo „obszaru bez granic”.  W ten sposób terytorium Unii Europejskiej i strefy Schengen ujednolica się nie tylko pod względem prawnym, ale również terytorialnym. Formalnie i w pełni w praktyce do strefy Schengen należą:  Królestwo Belgii, Republika Czeska, Królestwo Danii, Republika Federalna Niemiec, Republika Estońska, Republika Grecka, Królestwo Hiszpanii, Republika Francuska, Republika Chorwacji, Republika Włoska, Republika Łotewska, Republika Litewska, Wielkie Księstwo Luksemburga, Węgry, Malta, Królestwo Niderlandów, Republika Austrii, Rzeczpospolita Polska, Republika Portugalska, Republika Słowenii, Republika Słowacka, Republika Finlandii i Królestwo Szwecji, a także pozostające poza UE, ale stowarzyszone z nią Islandia, Księstwo Liechtensteinu, Królestwo Norwegii i Konfederacja Szwajcarska. Wraz z Republiką Bułgarii i Rumunią będzie to już 29 państw z czego aż 25 państw UE (aktualnie tylko Republika Irlandii i Republika Cypryjska pozostaną poza strefą Schengen). Poza tym 4 państwa spoza UE są z nią ściśle związane poprzez Europejski Obszar Gospodarczy lub na mocy unijno-szwajcarskich  umów bilateralnych. Wypada mieć nadzieję, że długi i skomplikowany proces włączania Rumunii i Bułgarii do strefy Schengen zakończy się pełnym sukcesem wraz z włączeniem granic lądowych, a przeszkody polityczne nie będą blokować rozwoju i bezpieczeństwa „obszaru bez granic”.