Dynamiczny rozwój współczesnej kosmologii pozwala na ustalenie zależności pomiędzy wartościami stałych fizyki i parametrów kosmologicznych a globalnymi i lokalnymi własnościami Wszechświata, które stanowią warunki konieczne dla zaistnienia i ewolucji życia na podłożu węglowym. Dostrzeżone związki nazywane są kosmicznymi koincydencjami, zbiegami okoliczności, subtelnymi dostrojeniami lub też zasadami antropicznymi. Problematyka ta budzi żywe zainteresowanie i dyskusje w środowisku kosmologów oraz filozofów i teologów. Pierwsi usiłują opisać, scharakteryzować i ukazać znaczenie subtelnych dostrojeń w procesie ewolucji Wszechświata i zaistnienia w nim sprzyjających życiu warunków. Starają się też podać ich naukowe wyjaśnienie. Drudzy natomiast, dostrzegając wyjątkowość i osobliwość naszego Wszechświata, wskazują na szerokie odniesienia filozoficzno-teologiczne tej problematyki i podejmują próby poszukiwania jego „ostatecznych” wyjaśnień.

 

W tego typu dyskusje włączył się śp. ks. dr hab. Józef Turek, prof. KUL. W roku akademickim 1997/1998 rozpoczął cykl wykładów monograficznych poświęconych tym zagadnieniom, a dalsze badania prowadził w ramach grantu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Uzyskiwane wyniki systematycznie upowszechniał w postaci wygłaszanych referatów i publikowanych artykułów w recenzowanych czasopismach naukowych. Ich zwieńczeniem miała być monografia obejmująca rozważania nad możliwościami, sposobami i zasadnością filozoficznego wyjaśniania kosmicznych dostrojeń. Choroba i nagła śmierć w 2010 roku przerwały proces jej przygotowania.

 

Niniejsza publikacja jest próbą rekonstrukcji wyników badań Księdza Profesora nad problematyką kosmicznych koincydencji. Pierwsza część monografii obejmuje wybrane przykłady zależności między stałymi fizycznymi i parametrami kosmologicznymi a możliwością zaistnienia warunków koniecznych do pojawienia się i rozwoju życia na podłożu węglowym. Drugi rozdział części dotyczącej kosmicznych koincydencji obejmuje ich metaprzedmiotową charakterystykę: analizę treściowej zawartości samego terminu, zwłaszcza wskazanie na jego relacyjny i naukowy charakter, próbę zrekonstruowania (w wymiarze historycznym i treściowym) antropicznej interpretacji kosmicznych koincydencji oraz dyskusję nad ich aspektem biotycznym, skupioną na analizach dotyczących subtelności kosmicznych dostrojeń do życia na podłożu węglowym. Kolejna część dotyczy antropicznego wyjaśniania kosmicznych koincydencji i obejmuje charakterystykę stosowanych w tym wyjaśnianiu procedur eksplanacyjnych, zarzuty kwestionujące wartość tego typu wyjaśniania, m.in. jego niededukcyjny i pozanaukowy charakter, oraz próbę pokazania jego poznawczych walorów. Ostatnia część poświęcona jest analizie wyjaśniania filozoficznego, ze szczególnym uwzględnieniem warunków jego poprawności oraz kryteriów umożliwiających wybór najlepszego spośród proponowanych filozoficznych wyjaśnień. Uzyskane rezultaty są wykorzystane w charakterystyce dwóch najczęściej proponowanych, ontologicznych wyjaśnień kosmicznych koincydencji: naturalistycznego i teistycznego, oraz w uzasadnieniu propozycji preferowania tego ostatniego.

 

Rekonstrukcja wyników badań Księdza Profesora zawiera tekst, który zdążył w całości przygotować osobiście. Jest to część I, która wymagała jedynie nieznacznych korekt redaktorskich oraz sprawdzenia i uzupełnienia przypisów. Pozostałe dwie części zostały zrekonstruowane na podstawie pozostawionych notatek i opublikowanych wcześniej artykułów. Sposób ich dobrania i zestawienia w całość jest zgodny z zamierzonym i opracowanym przez Autora planem monografii. Do pełnego zrealizowania pomysłu konstrukcyjnego zabrakło jednego rozdziału w ostatniej części. Miał on dotyczyć warunków poprawności filozoficznego wyjaśniania kosmicznych koincydencji i zawierać dwa punkty: 1) konieczność interpretacji filozoficznej kosmicznych koincydencji, oraz 2) wybrane przykłady filozoficznych wyjaśnień, odnoszące się do subtelności, planowości, celowości i przygodności Wszechświata.

 

Podjęta w monografii problematyka jest doniosła zarówno na gruncie badań naukowych jak i rozważań filozoficznych. Wyjaśnianie, rozumiane jako poszukiwanie racji dla dostrzeganych w przyrodzie prawidłowości i związków, nie jest zarezerwowane jedynie dla filozofii. Nauka, oprócz pytań typu „jak?”, stawia również pytania „dlaczego?” i stara się w ramach swoich kompetencji na takie pytania udzielać odpowiedzi. Nie są to odpowiedzi ani pełne, ani ostateczne, ale pomagają nam coraz lepiej rozumieć otaczającą nas rzeczywistość. W tym poznawczym procesie konieczna jest współpraca nauki i filozofii, gdyż obydwie dziedziny – co szczególnie wyraźnie ujawnia się w kosmologii – wzajemnie się przenikają. Zawarta w tej pracy problematyka, sformułowane propozycje interpretacyjne oraz pojawiające się w tym kontekście wątpliwości i pytania domagają się dalszych badań i analiz.

 

ks. Dariusz Dąbek

Redaktor tomu

 

Spis treści

 

Przedmowa

 

Część I. Kosmiczne koincydencje

 

Rozdział 1. Przykłady kosmicznych koincydencji

1.1.   Koincydencje związane z wielkoskalowymi strukturami materii

1.1.1. Materialna, przestrzenna i czasowa wielkość Wszechświata

1.1.2. Tempo ekspansji

1.1.3. Płaskość

1.1.4. Pierwotne fluktuacje gęstości materii

1.1.5. Stosunek liczby fotonów do liczby barionów

1.1.6. Wartość stałej kosmologicznej

1.1.7. Trójwymiarowość przestrzeni

1.2.   Koincydencje związane z występowaniem pierwiastków chemicznych

1.2.1. Warunki stabilności dwucząsteczkowych jąder – deuteron, diproton i dineutron

1.2.2. Warunki stabilności atomów

1.2.3. Rezonans energetyczny przy spalania helu na węgiel

1.2.4. Brak rezonansu między sumą energii jąder węgla i helu a poziomem energetycznym jądra tlenu

1.3.   Koincydencje dotyczące własności gwiazd i planet

1.3.1. Warunki narodzin gwiazdy

1.3.2. Emisja promieniowania o określonej częstotliwości

1.3.3. Warunki stabilności gwiazd

1.3.4. Warunki wybuchu supernowych i rozpowszechnienia pierwiastków

1.3.5. Położenie orbity planety w ekosferze gwiazdy

Rozdział 2. Charakterystyka kosmicznych koincydencji

2.1.   Eksplikacja terminu „kosmiczne koincydencje”

2.1.1. Charakter relacyjny

2.1.2. Charakter naukowy

2.2.   Wymiar antropiczny kosmicznych koincydencji

2.2.1. Geneza podejścia antropicznego

2.2.2. Ogólna charakterystyka antropizmu

2.3.   Aspekt biotyczny kosmicznych koincydencji

2.3.1. Określenia subtelności i podnoszone wobec nich zarzuty

2.3.2. Dyskusja nad subtelnością kosmicznych dostrojeń do życia

 

Część II. Wyjaśnianie antropiczne

 

Rozdział 3. Charakterystyka i walor wyjaśniania antropicznego

3.1.   Procedury eksplanacyjne

3.1.1. Ujęcie przedmiotowe i logiczne

3.1.2. Charakterystyka metodologiczna

3.2.   Kwestionowanie wyjaśniania antropicznego

3.2.1. Akauzalność

3.2.2. Niededukcyjność

3.2.3. Kierunek rozumowania

3.2.4. Tautologiczność i pozanaukowość

3.3.   Walor poznawczy wyjaśnienia antropicznego

 

Część III. Wyjaśnianie filozoficzne

 

Rozdział 4. Tłumaczenie faktów naukowych

4.1.   Charakterystyka wyjaśniania filozoficznego

4.2.   Warunki poprawności

4.3.   Wybór najlepszego wyjaśniania

4.3.1. Kryteria wyboru

4.3.2. Podejmowanie decyzji

Rozdział 5. Ontologiczne wyjaśnianie kosmicznych koincydencji

5.1.   Wyjaśnianie naturalistyczne

5.2.   Wyjaśnianie teistyczne

5.3.   Wybór stanowiska

5.3.1. Kryteria preferowania jednego z konkurencyjnych wyjaśnień

5.3.2. Racje za wyborem teistycznego wyjaśnienia kosmicznych koincydencji

5.3.3. Uwagi konkludujące

 

Bibliografia

Indeks nazwisk

Indeks rzeczowy

Spis treści

 

 

---

 

Ks. Józef Turek, Kosmiczne koincydencje. Proponowane wyjaśnienia, red. D. Dąbek [seria: Filozofia przyrody i nauk przyrodniczych, t. 9], Wydawnictwo KUL, Lublin 2014, ss. 310 (ISBN 978-83-7702-922-0)