www.kul.pl/kultura.umyslowa

 

 

 

Wkład polskich socynian
w rozwój kultury umysłowej Europy w XVI i XVII wieku

 

 

Główni wykonawcy

 

• Przemysław Gut
• Marcin Iwanicki
• Joanna Usakiewicz
• Wanda Bajor

 

 

Cel

 

Niniejszy projekt ma na celu ukazanie wpływu polskich socynian na rozwój europejskiej kultury umysłowej XVI i XVII wieku. Ponadto ma pokazać, że (a) początki nowożytnych idei były bardziej zróżnicowane niż można przypuszczać i  (b) polskie środowiska umysłowe (filozoficzne, polityczne i teologiczne) nie tylko były otwarte na idee napływające do Polski z Zachodu, lecz miały również oryginalny wkład i pozytywny wpływ na rozwój zachodniej kultury intelektualnej. Zwykle w opracowaniach historycznych i historycznofilozoficznych dotyczących początków ery nowożytnej nie bierze się pod uwagę tego, co działo się poza Europą Zachodnią. W konsekwencji kreślony obraz genezy myśli przewodnich, które złożyły się na ideową tożsamość wieku XVI i XVII jest niepełny i daleki od tego, czym naprawdę było ówczesne życie umysłowe.

 

 

Znaczenie projektu

 

Należy podkreślić fakt, że Polska XVI wieczna była krajem o niezwykle szerokim zakresie tolerancji, co znalazło potwierdzenie w Konfederacji Warszawskiej z 1573 roku. Tymczasem w literaturze zagranicznej brakuje szerzej zakrojonych badań ukazujących możliwe źródła, z których wywodziły się zasady „polskiej tolerancji”. Niniejszy projekt badawczy oparty na połączniu badań nad polską myślą filozoficzną i społeczną z globalną charakterystyką narodzin ery nowożytnej pozwoli na wyjaśnienie na czym polegała specyfika „polskiej tolerancji” i równocześnie pozwoli na spopularyzowanie polskich idei, które są wciąż słabo i stosunkowo ogólnikowo znane w literaturze światowej.

 

Warto zwrócić uwagę, że piśmiennictwo światowe posiada wiele opracowań monograficznych na temat wczesnej filozofii nowożytnej. Mało jest natomiast opracowań, które prezentowałaby udział polskiej myśli filozoficznej. Poprzednie pokolenia polskich badaczy (z PAN, UW, UJ, KUL, UŚ) zrobiły wiele, gdy chodzi o opis dziejów polskiej filozofii. Niestety niewiele z tych prac zostało wówczas przełożonych na języki obce i w związku z tym w niewielkim stopniu wpłynęło na piśmiennictwo zagraniczne. Wobec takiego stanu rzeczy nie jest zaskoczeniem, że słuchacze studiów historycznofilozoficznych na uniwersytetach zachodnich nie wiedzą praktycznie nic o roli, jaką w kształtowaniu się nowożytnej myśli odegrali myśliciele polscy lub pochodzący z Polski.

 

 

Zadania projektu

 

Dwa najważniejsze cele są następujące:

1. omówienie oraz ocena dorobku polskich socynian i
2. pokazanie, że wnieśli oni trwały wkład nie tylko do skarbca polskiej kultury narodowej, lecz także do kultury europejskiej, przygotowując grunt pod szeroko rozumiane europejskie Oświecenie.

W ramach projektu zwrócimy uwagę na to, że polscy socynianie odegrali kluczową rolę w formowaniu zasadniczych idei, które stały się typowe dla wielkiej filozofii nowożytnej wieku XVII i XVIII. Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że z wszystkich zjawisk kultury umysłowej Polski wieku XVI i XVII socynianizm zyskał w Europie Zachodniej rozgłos najszerszy. Pomimo to, oryginalne osiągnięcia tej myśli pozostają nadal w cieniu znacznie lepiej znanych obecnie koncepcji, które zdradzają ślady inspiracji socyniańskiej, a niekiedy wprost powtarzają argumenty wypracowane wcześniej przez socynian.

 

Dzięki pracy polskich historyków, zwłaszcza Zbigniewa Ogonowskiego, Ludwika Chmaja, Janusza Tazbira, Lecha Szczuckiego, Juliusza Domańskiego poznaliśmy wiele szczegółów na temat dziejów i doktryny polskich socynian.  Za pośrednictwem zaplanowanych w ramach niniejszego projektu publikacji anglojęzycznych chcemy kontynuować ich badania i przywrócić socynianom należne im miejsce w historii europejskiej myśli filozoficzno-teologicznej.

 

Między innymi zwrócimy uwagę na to, że myśl polskich socynian miała charakter prekursorski, a wiele ze sformułowanych przez nich argumentów dotyczących m. in. tolerancji religijnej oraz relacji pomiędzy rozumem i wiarą zachowuje swoją aktualność. Na podstawie analizy Traktatu teologiczno-politycznego Spinozy, Demonstraciones Catholicae Leibniza, Listów o tolerancji Locke’a i Commentaire Philosophique Bayle’a spróbujemy wykazać, że wiele ważnych tez filozoficznych, teologicznych i politycznych zawartych w tych pismach ma rodowód socyniański lub jest wynikiem polemiki z rozmaitymi poglądami socynian.

 

 

 

Publikacje

 

Wykaz publikacji naukowych opublikowanych w okresie realizacji projektu:

 

• Anglojęzyczny tom „Roczników Filozoficznych” (LXX, numer 4, 2022) Studies in the History of the Modern Idea of Toleration pod redakcją Przemysława Guta i Marcina Iwanickiego (https://ojs.tnkul.pl/index.php/rf/issue/view/1247).

 

 

SPIS TREŚCI / TABLE OF CONTENTS

 

STUDIES IN THE HISTORY OF THE MODERN IDEA OF TOLERATION

 

• Stefan SWIEŻAWSKI, Beginnings of Modern Christian Aristotelianism,
• Stanisław WIELGUS, The Medieval Polish Doctrine of the Law of Nations: Ius Gentium;
• Juliusz DOMAŃSKI, Fausto Sozzini’s Explicatio Primae Partis Primi Capitis Euangelii Ioannis and Its Erasmian Exegesis;
• Zbigniew OGONOWSKI, Antitrinitarianism in Poland before Socinus. A Historical Outline;
• Marcin IWANICKI, Johann Crell on Religious Tolerance and Salvation;
• Edwin CURLEY, Locke on Religious Toleration;
• Nicholas JOLLEY, Hobbes and Religious Freedom;
• Matthew J. KISNER, Spinoza’s Defense of Toleration: The Argument From Pluralism;
• Elainy COSTA DA SILVA, Nythamar DE OLIVEIRA, Spinoza’s Geometry of Affective Relations, the Body Politic, and the Social Grammar of Intolerance: A Minimalist Theory of Toleration;
• Charles RAMOND, Beyond Tolerance? Spinozist Proposals on Preferences and Justifications;
• Sonja LAVAERT, Passive Tolerance versus Political Engagement. Antistius Constans, Koerbagh, Van den Enden, and Spinoza;
• Przemysław GUT, Spinoza’s Critique of Religious Intolerance;
• Paul GUYER, Arguing for Freedom of Religion;
• Georg GASSER, Pluralism is not Enough for Tolerance. Philosophical and Psychological Reflections on Pluralism and Tolerance.

 

 

Artykuły głównych wykonawców projektu

 

• Przemysław Gut, Spinoza’s Critique of Religious Intolerance, „Roczniki Filozoficzne”, 70 (2022), nr. 4, s. 319-263.
• Przemysław Gut, Ludwig von Wolzogen and his Objections to Meditationes de prima philosophia „Ruch Filozoficzny” nr. 3 (2023), pp. 24.
• Marcin Iwanicki, Johann Crell on Religious Tolerance and Salvation „Roczniki Filozoficzne”, 70 (2022), nr. 4, s. 143-165

 

 

Seminaria

• Z udziałem profesora Stafaana Cuypersa z KU Leuven, od 22 maja do 4 czerwca 2023 r.
• Z udziałem profesora Matthew Kisnerem z University of South Carolina od 19 do 23 października 2023 r.

 

 

 

Tłumaczenia
z języka łacińskiego na język polski zrealizowane przez profesor Joannę Usakiewicz i profesor Wandę Bajor:

 

• Joachim Stegman De Judice et norma controversiarum fidei;
• Jan Völkel De vera religione (część 2)
• Johanne Gotlieb Mollero, Benedictum de Spinoza, ex Ethices.

 

 

Wykłady

 

• Wykład Przemysława Guta „Leibniz and Socinianism” wygłoszony 31 lipca 2023 na Leibniz Universität Hannover podczas spotkania Gottfried-Wilhelm-Leibniz-Gesellschaft