Otwarty dostęp

 

Powszechny i bezpłatny dostęp do aktualnej wiedzy stanowi jeden z elementów rozwoju współczesnych społeczeństw. Otwarty dostęp jest istotnym elementem otwartej nauki, mającej na celu pełne wykorzystanie potencjału Internetu w prowadzeniu badań naukowych i rozpowszechnianiu ich wyników. Rozwijanie systemu otwartej nauki wiąże się nierozłącznie z rozwojem kultury dzielenia się oraz wypracowaniem nowych modeli i infrastruktury, umożliwiających rozpowszechnianie, przechowywanie i ponowne wykorzystanie wyników badań.

 

Otwarty dostęp to brak technicznych i prawnych ograniczeń korzystania z umieszczonych w publicznym Internecie materiałów naukowych. Zakłada ich dalsze wykorzystywanie zgodnie z przepisami prawa autorskiego o dozwolonym użytku lub na nieograniczonej wolnej licencji Creative Commons. Główne kierunki rozwoju Open Access to otwarte repozytoria oraz recenzowane czasopisma Open Access.

 

 

Rodzaje otwartego dostępu

 

Otwarty dostęp gratis to „darmowy i otwarty dostęp – rozpowszechnianie utworu lub przedmiotu prawa pokrewnego w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym oraz możliwość nieodpłatnego i nieograniczonego technicznie korzystania z nich zgodnie z właściwymi przepisami o dozwolonym użytku lub o innych wyjątkach przewidzianych w przepisach prawa” (źródło: Siewicz, Krzysztof (2012). Otwarty dostęp do publikacji naukowych: kwestie prawne. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. http://repozytorium.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/335/K_Siewicz_Otwarty_dostep_do_publikacji_naukowych.pdf?sequence=4).

 

Otwarty dostęp libre to „wolny i otwarty dostęp – rozpowszechnianie utworu lub przedmiotu prawa pokrewnego w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym wraz z udzieleniem każdemu licencji na nieograniczone, nieodpłatne i niewyłączne korzystanie z nich oraz z ich ewentualnych opracowań; licencja może zawierać postanowienia nakładające na korzystającego zobowiązania nienaruszające istoty uprawnienia do nieograniczonego, nieodpłatnego i niewyłącznego korzystania, takie jak obowiązek przekazania odbiorcy informacji o twórcy, producencie lub wydawcy, przedmiocie licencji oraz o jej postanowieniach, lub obowiązek udostępnienia odbiorcom przedmiotu licencji lub jego opracowania na takiej samej licencji” (źródło: Siewicz, Krzysztof (2012). Otwarty dostęp do publikacji naukowych: kwestie prawne. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. http://repozytorium.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/335/K_Siewicz_Otwarty_dostep_do_publikacji_naukowych.pdf?sequence=4).

 

Polityka otwartości i otwarty mandat

Otwartość to idea promująca otwarty, darmowy dostęp do naukowych i edukacyjnych zasobów wiedzy. Dzięki wprowadzeniu instytucjonalnej polityki otwartości w perspektywie czasu zwiększa się widoczność i łatwość wyszukiwania publikacji składających się na dorobek naukowy danej instytucji.

Polityka otwartego dostępu powinna opierać się na pięciu zasadach (źródło: Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce):

• otwartości,
• równoległych dróg,
• szybkiego dostępu,
• maksymalizacji jakości treści,
• maksymalizacji korzyści.

 

Otwarty dostęp prowadzi do zwiększenia liczby cytowań; ułatwia i przyśpiesza komunikację naukową oraz współpracę między różnymi podmiotami, wspomaga zarządzanie wiedzą i przeprowadzanie procedur ewaluacyjnych; ułatwia archiwizację i długoterminowe przechowywanie dokumentów w postaci cyfrowej.

 

Polityki instytucji naukowych odnośnie do kwestii otwartego dostępu do publikacji naukowych można podzielić na:

 

1) rezolucje zalecające udostępnianie w modelu otwartym publikacji stanowiących rezultat prowadzonych w niej badań naukowych;

2) jednoznacznie sformułowane otwarte mandaty, w których instytucje finansujące badania lub instytucje naukowe zobowiązują autorów publikacji do zapewnienia otwartego dostępu do wybranych rodzajów publikacji naukowych.

 

Otwarty mandat - nałożony na autorów publikacji naukowych prawny obowiązek umieszczania prac naukowych w otwartym dostępie. Przeważnie jest to wydany przez uprawniony organ danej uczelni akt prawny zarządzający deponowanie dokumentów naukowych w repozytorium otwartym.

 

 

Sposoby zapewnienia otwartego dostępu do publikacji naukowych

 

Otwarty dostęp realizowany jest najczęściej na dwa sposoby:

 

1) przez umieszczenie i udostępnienie danego tekstu w otwartym repozytorium (tzw. droga zielona)

2) za pośrednictwem tzw. drogi złotej, czyli przez publikację w otwartym czasopiśmie (tzw. Open Access journal).

 

Droga zielona to „zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez autora poprzez zdeponowanie utworu w repozytorium” (źródło: Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce). Finansowanie może być: instytucjonalne, centralne bądź od sponsorów. Publikowane są teksty recenzowane i nierecenzowane oraz niepublikowane.

 

Droga złota to „zapewnienie otwartego dostępu gratis albo libre przez wydawcę, w szczególności poprzez publikację utworu w czasopiśmie naukowym lub książce” (źródło: Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce). Finansowanie może pochodzić z dotacji z instytucji naukowych, opłat pobieranych od autorów, reklamy i usług dodatkowych. Publikowane są teksty zapewniające wysoki poziom publikacji.

 

 

Rekomendacje otwartej nauki MNiSW

 

"Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce"

 

Dokument przedstawia założenia polityki otwartego dostępu oraz zalecenia dotyczące wprowadzania otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych przez podmioty finansujące badania (NCN, NCBR, MNiSW), jednostki naukowe, uczelnie i wydawców.

 

 

Zalecenia dla jednostek i uczelni

 

• Wsparcie działań na rzecz otwartego dostępu do publikacji (z preferencją dla dostępu libre) oraz dostępu do danych badawczych powstających dzięki finansowaniu lub współfinansowaniu ze środków publicznych

• Tworzenie repozytoriów instytucjonalnych

• Monitorowanie przez jednostkę liczby publikacji udostępnianych w otwartym dostępie w stosunku do wszystkich publikacji pracowników tej jednostek

 

Open Access – ogólne

• Open Access Directory - http://oad.simmons.edu/oadwiki/Main_Page
• Open Access Bibliografia - http://www.digital-scholarship.org/oab/oab.htm
• Podręcznik Open Access - http://www.openoasis.org/
• Mapa otwartego dostępu w skali globalnej - http://www.openaccessmap.org/
• Polityki OA - wykaz upoważnień i zasad dotyczących repozytorium otwartego dostępu (ROARMAP) - http://roarmap.eprints.org/

 

Open Access w sieci – portale

• ePrints – http://eprints.org/
• Open Archives – http://www.openarchives.org/
• OpenDOAR – http://www.opendoar.org/
• Sparc Europe – http://www.sparceurope.org/
• OpenAIRE – http://www.openaire.eu/en/home.html
• OpenAccess – http://open-access.net/ch_en/helpmenu/about/

 

Główne deklaracje i przesłania Open Access

• Budapest Open Access Initiative, February 14, 2002 - http://www.budapestopenaccessinitiative.org/
• Bethesda Statement on Open Access Publishing, June 20, 2003 - http://legacy.earlham.edu/~peters/fos/bethesda.htm [wersja polska: http://www.ebib.pl/2006/73/suber.php]
• Berlin Declaration on Open Access to Knowledge in the Sciences and Humanities, October 22, 2003 - https://openaccess.mpg.de/Berlin-Declaration [wersja polska: http://www.ebib.pl/2005/63/deklaracja.php]
• IFLA Statement on Open Access to Scholarly Literature and Research Documentation, February 24, 2004 - https://www.ifla.org/ [wersja polska: http://www.ebib.pl/2005/63/ifla.php]
• Ten years on from the Budapest Open Access Initiative: setting the default to open, Budapeszt, wrzesień 2012 - http://www.budapestopenaccessinitiative.org/boai-10-recommendations
  [wersja polska: http://www.budapestopenaccessinitiative.org/boai-10-translations/polish]
• Stanowisko Prezydium KRASP i Prezydium PAN w sprawie zasad otwartego dostępu do treści publikacji naukowych i edukacyjnych, Olsztyn, lipiec 2013 - http://www.ebib.pl/?p=1196
• Petition for Guaranteed Public Access to Publicly-Funded Research Results - http://www.ec-petition.eu/

 

Wyszukiwarki Open Access

• BASE – http://www.base-search.net/
• Google Scholar – http://scholar.google.com/
• DRIVER – http://search.driver.research-infrastructures.eu/
• OAIster – http://www.oclc.org/oaister/
• ScientificCommons – http://www.scientificcommons.org/
• Europe PMC - UKPMC’s EvidenceFinder http://ukpmc.ac.uk/
• Narcis – http://www.narcis.nl/

 

Portale

• Portal Uwolnij Naukę – http://uwolnijnauke.pl/
• Polskie biblioteki cyfrowe – http://fbc.pionier.net.pl/owoc/
• Platforma Otwartej Nauki – http://pon.edu.pl/
• Koalicja Otwartej Edukacji – http://koed.org.pl/

 

Czasopisma w otwartym dostępie w bazach

• Elsevier - https://www.sciencedirect.com/science/journals
• Springer - https://www.springeropen.com/journals

 

Czasopisma w Open Access

• Directory of Open Access Journals - https://doaj.org/
• Open Access Journals Search Engine (OAJSE) - http://www.oajse.com/index.html

 

 

Zachęcamy do zapoznania się z prezentacją Publikowanie wyników badań i publikacji naukowych w modelu otwartym.

 

 

---