Repozytorium Instytucjonalne KUL. Słownik pojęć
|
|
|
A C D K L M O P R S U W Z
Academic SEO (ASEO, ang. academic search engine optimization) - optymalizacja publikacji naukowych pod kątem wyszukiwarek naukowych.
Autoarchiwizacja (ang. self-archiving) - umieszczanie (deponowanie) przez autora dokumentów cyfrowych wraz z ich opisaniem za pomocą metadanych w repozytorium open access.
Autorskie prawa majątkowe - to podstawowe uprawnienie, obok praw osobistych, przysługujące autorowi z tytułu stworzenia utworu. Prawa te są zbywalne w każdy dozwolony przez prawo sposób (m. in. sprzedaż, darowiznę) oraz podlegają dziedziczeniu, zarówno w drodze testamentu, jak i dziedziczenia ustawowego. Na treść autorskich praw majątkowych, opisanych w Art. 17 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, składa się wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.
Autorskie prawa osobiste - zespół praw, jakie przysługują twórcy względem utworu. Chronią „intelektualny” związek twórcy z utworem.
Czasopismo otwarte - recenzowane czasopismo naukowe, które dzięki alternatywnym modelom finansowania może udostępniać znaczną część swoich tekstów lub pełną zawartość wszystkim zainteresowanym bezpłatnie. Opublikowane w nim artykuły można czytać, pobierać, kopiować, drukować oraz rozpowszechniać w celach niekomercyjnych. Autorzy zachowują najczęściej autorskie prawa majątkowe do swoich tekstów.
Dane osobowe - są przetwarzane przez okres niezbędny do realizacji zadań repozytorium z uwzględnieniem okresów przechowywania określonych w przepisach odrębnych. Celem przetwarzania danych osobowych użytkowników jest korzystanie z zasobów Repozytorium, natomiast deponentów - upowszechnianie dorobku naukowego. Administratorem danych przetwarzanych w związku z prowadzeniem Repozytorium jest Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II.
Deponent - osoba umieszczająca (deponująca) materiały cyfrowe w repozytorium (pracownik, doktorant, student) zgodnie z zasadami zawartymi w regulaminie danego repozytorium.
DOI (ang. digital object identifier) - przypisany na stałe identyfikator poszczególnych obiektów cyfrowych.
Domena publiczna - wszelka treść, do której wygasły prawa autorskie lub która prawami autorskimi nie była objęta (w Polsce po 70 latach od śmierci ostatniego z autorów lub od chwili upublicznienia utworu wygasają autorskie prawa majątkowe). Z treści należących do domeny publicznej można swobodnie korzystać bez zgody autora.
Dozwolony użytek - legalne korzystanie z chronionych prawem autorskim utworów za zgodą autora (na określonej licencji) lub bez jego zgody (dozwolone jest cytowanie).
Dozwolony użytek osobisty - korzystanie z pojedynczych egzemplarzy rozpowszechnionych utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.
DSpace - bezpłatne oprogramowanie przeznaczone do zakładania i zarządzania repozytorium open access www.dspace.org.
Dublin Core - używany do opisu zasobów cyfrowych wymienny standard metadanych posiadający 15 najczęściej stosowanych przy opisie elementów (np. dc.title - tytuł, dc.subject - temat, dc.publisher - wydawca itd.) www.dublincore.org.
Dzieło osierocone - chronione prawem autorskim dzieła twórcze nieznanego autora (książki, filmy itp.), miejsce pobytu twórcy także nie jest znane.
Licencja - oświadczenie woli stron zawarte w formie umowy cywilnoprawnej określającej zasady i warunki korzystania z utworu z zakresu prawa autorskiego (umowa na korzystanie z utworu).
Licencja wyłączna - wyłączne prawo licencjobiorcy do korzystania z utworu na określonych w umowie polach eksploatacji, czyli w określony sposób. Licencjodawca nie ma prawa udzielić licencji na korzystanie z utworu w ten sam sposób innym osobom. Licencja musi być udzielona w formie pisemnej.
Licencjobiorca - osoba nabywająca prawo do korzystania z utworu na określonych w umowie polach eksploatacji, czyli w określony sposób.
Licencjodawca - osoba zezwalająca na korzystanie z praw do utworu na określonych w umowie polach eksploatacji, czyli w określony sposób (twórca lub jego następca prawny, osoby uprawnione autorsko, np. wydawca).
Metadane - dostarczają informacji na temat danych (np. takich jak tytuł, streszczenie, autor oraz słowa kluczowe), opisują zasób informacji lub obiekt.
OCR (ang. optical character recognition) - optyczne rozpoznawanie znaków. Zestaw technik lub oprogramowanie służące do rozpoznawania znaków i całych tekstów w pliku graficznym o postaci rastrowej.
Otwarte dane - dane surowe, obok publikacji relacjonujących wyniki badań, są kluczowym rezultatem procesu badawczego. Znaczenie dostępności danych wzrosło w ostatnich latach, wraz z gwałtownym wzrostem liczby zbieranych danych oraz z zaistnieniem możliwości ich efektywnego udostępnienia z pomocą technologii bazodanowych. Ponadto niektóre dyscypliny naukowe - takie jak bioinformatyka - w całości opierają się na wykorzystaniu danych badawczych. Dostępność danych badawczych zapewnia pełną przejrzystość procesu naukowego. Jednocześnie uprzednio zebrane dane stanowią podwaliny dalszej pracy naukowej - skuteczne prowadzenie badań coraz częściej wymaga łatwego dostępu i możliwości wykorzystania istniejących danych. Przykładem znaczenia dostępności danych jest układ okresowy pierwiastków, opracowany przez Dmitrija Mendelejewa na podstawie już opublikowanych, i powszechnie dostępnych, wyników wcześniejszych badań.
Otwarte zasoby edukacyjne (ang. open educational resources) - materiały, które są publicznie dostępne w Internecie (bez kontroli dostępu), opublikowane wraz z prawem do dalszego wykorzystania (w tym celu zalecane jest stosowanie tzw. wolnych licencji) i najczęściej rozwijane w otwarty sposób. Zasoby mogą mieć formę podręczników, kursów online, syllabusów, testów, multimediów, oprogramowania i innych narzędzi, które można wykorzystać w procesie nauczania i uczenia się.
Otwarty dostęp (ang. open access) - powszechny i bezpłatny dostęp do wyników badań i publikacji naukowych za pośrednictwem Internetu. Zakłada ich dalsze wykorzystywanie zgodnie z przepisami prawa autorskiego o dozwolonym użytku (dostęp darmowy, tzw. Gratis Open Access) lub na nieograniczonej wolnej licencji Creative Commons (wolny dostęp, tzw. Libre Open Access). Główne kierunki Open Access to otwarte repozytoria (zwane zieloną drogą otwartego dostępu) oraz recenzowane czasopisma open access (zwane złotą drogą otwartego dostępu).
Otwarty mandat - nałożony na autorów publikacji naukowych prawny obowiązek umieszczania prac naukowych w otwartym dostępie. Przeważnie jest to wydany przez uprawniony organ danej uczelni akt prawny zarządzający deponowanie dokumentów naukowych w repozytorium otwartym.
Pole eksploatacji - sposób korzystania z utworu; na przykład w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu - wytwarzanie określoną techniką egzemplarzy utworu, w tym techniką drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego oraz techniką cyfrową. W zakresie obrotu oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono - wprowadzanie do obrotu, użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, a w zakresie rozpowszechniania utworu - jego publiczne wykonanie, wystawienie, wyświetlenie, odtworzenie oraz nadawanie i reemitowanie, a także publiczne udostępnianie utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym (Internet).
Postprint - artykuł naukowy po recenzji i korektach (ostateczna wersja tekstu), opublikowany przez wydawcę. O zakresie jego ochrony prawnej decyduje zarówno autor, jak i wydawca (zwłaszcza po zawarciu odpowiedniej umowy wydawniczej).
Prawa pokrewne - prawa do artystycznych wykonań, prawa do fonogramów i wideogramów, prawa do nadań programów, prawa do pierwszych wydań oraz do wydań naukowych i krytycznych. Prawa pokrewne chronią głównie interesy podmiotów, dzięki którym utwory są rozpowszechniane, np. wykonawców utworów, producentów fonogramów.
Prawo cytatu - stanowi ograniczenie wyłącznego prawa autorskiego. Cytować można fragmenty utworów bądź całe utwory o ile są one drobnych rozmiarów. Cytaty wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość, czyli tylko wówczas jeśli samemu tworzy się utwór wolno zacytować cudze dzieło lub jego fragment. Cytować wolno tylko w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości - zatem cytujemy tylko dla zobrazowania własnego przekazu. Wielkość przytoczonego fragmentu cudzego utworu także musi być adekwatna do tego celu. Cytatów nie można modyfikować. Korzystając z cytatu należy zawsze podać autora i źródło, z którego on pochodzi. Niezachowanie któregokolwiek z warunków prawa cytatu prowadzi do naruszenia prawa autorskiego.
Preprint - artykuł przed recenzją naukową (wstępna wersja pracy), nieopublikowany. W przypadku jego upublicznienia o prawach autorskich decyduje autor.
Przeniesienie praw autorskich - oświadczenie woli stron zawarte w formie umowy cywilnoprawnej określającej zasady i warunki przeniesienia praw autorskich do utworu (umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych).
Repozytorium dziedzinowe (ang. subject repository) - archiwum, które gromadzi dokumenty spójne tematycznie np. dokumenty z dziedziny ekonomii; jest niezależne od instytucji. Repozytoria te nazywane są zwykle repozytoriami międzynarodowymi, bowiem gromadzą dane z całego świata. Obecnie podnosi się fakt, że w dobie repozytoriów instytucjonalnych, repozytoria dziedzinowe staną się jedynie agregatorami danych. Wydaje się, że sensowniej jest deponować prace w repozytorium instytucjonalnym, natomiast agregacja danych następowałaby poprzez repozytoria centralne lub inne narzędzie do tego stworzone.
Repozytorium instytucjonalne (ang. institutional repository) - cyfrowe archiwum gromadzące i rozpowszechniające dorobek intelektualny konkretnej społeczności naukowej (uczelni, instytutu badawczego). Zasób określany jest przez instytucję, treść ma charakter naukowy, kumulacyjny, jest dostępna w trybie otwartym oraz cechuje ją interoperacyjność. Repozytorium instytucjonalne to zespół usług, które uniwersytet oferuje członkom swojej społeczności. Usługi te służą zarządzaniu oraz upowszechnianiu cyfrowych dokumentów tworzonych przez instytucję i jej członków. Repozytorium jest przede wszystkim zobowiązaniem instytucji do zarządzania materiałami cyfrowymi, z uwzględnieniem długoterminowego zabezpieczenia obiektów, jak również zorganizowania dostępu do nich oraz ich rozpowszechniania.
Repozytorium surowych danych badawczych (ang. data repository) - archiwum, które gromadzi surowe dane eksperymentalne, np. genomy bakterii, zwierząt czy człowieka. Takie repozytoria stanowią niezmiernie ważne narzędzie w pracy naukowców. Pozwalają na redukcję kosztów (fundusze nie są przeznaczane na te same badania ponownie) oraz oszczędzają czas, bowiem raz przeprowadzone badania służą całej społeczności naukowców.
Rozpowszechnianie utworu - publiczne udostępnienie utworu, na które wyraził zgodę twórca.
Umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych (przeniesienie praw autorskich) - oświadczenie woli stron zawarte w formie umowy cywilnoprawnej określającej zasady i warunki przeniesienia praw autorskich do utworu.
URI (ang. uniform resource identifier) - ujednolicony identyfikator służący do identyfikacji zasobów w Internecie.
Utrwalenie - jest to sposób wykorzystania utworu i stanowi jedno z pól eksploatacji. Polega na sporządzeniu egzemplarza utworu określoną techniką (np. drukarską, reprograficzną, zapisu magnetycznego, techniką cyfrową). Zazwyczaj służy zwielokrotnieniu utworu i wprowadzeniu go do obrotu. Do utrwalenia utworu potrzebna jest zgoda jego autorów. Twórcom przysługuje z tego tytułu stosowne wynagrodzenie.
Utwór - „Każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia” (Art. 1. 1. Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Utwór inspirowany - nie jest opracowaniem cudzego utworu, jest samodzielnym utworem stworzonym w wyniku pobudki dostarczonej przez inny utwór. Niezależnie od tego, czy prawa do utworu inspirującego wygasły, autor utworu inspirowanego ma do niego pełnię praw i może z niego korzystać bez zgody twórcy utworu inspirującego.
Utwór połączony - autorzy mogą wspólnie rozpowszechniać swoje utwory, łączyć je do rozpowszechnienia. Na przykład tekst z muzyką. Wtedy zawierają między sobą umowę i wspólnie decydują o zasadach eksploatacji całości.
Utwór pracowniczy - utwór stworzony w wyniku wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy, pracodawca nabywa do niego autorskie prawa majątkowe z chwilą przyjęcia utworu, o ile umowa o pracę nie stanowi inaczej.
Utwór zależny - opracowanie utworu cudzego autorstwa (np. tłumaczenie, modyfikacja, adaptacja), posiadające niezależną ochronę prawną. Korzystanie z opracowania jest możliwe po uzyskaniu zgody autora utworu oryginalnego. Zezwolenie twórcy oryginału nie jest konieczne jeśli wygasły autorskie prawa majątkowe (po 70 latach od śmierci ostatniego z autorów lub od chwili upublicznienia utworu).
Utwór zbiorowy - utwór, na który składają się wybrane przez wydawcę (producenta) nie mniej niż dwa utwory pochodzące od różnych twórców oraz nietwórcze wkłady, połączone na zasadzie twórczego układu przez redaktora albo inną osobę wskazaną przez wydawcę (producenta). Takimi dziełami są na przykład encyklopedie, słowniki, księgi pamiątkowe, kalendarze itp.
Uznanie autorstwa - obowiązek oznaczenia utworu imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem twórcy dzieła, chyba że autor zgodził się na anonimową publikację dzieła.
Użycie niekomercyjne - warunek udzielenia licencji Creative Commons (CC), który zakłada, że z utworu nie można czerpać korzyści majątkowych.
Współautorstwo - związane jest ze wspólnym stworzeniem utworu, przez kilku twórców. (W tym przypadku nie powstaje jednak wspólność autorskich praw osobistych). Typowym przykładem dzieła współautorskiego jest utwór audiowizualny. Twórcze elementy, które pochodzą od poszczególnych twórców, nazywamy wkładami twórczymi. Twórca może samodzielnie rozporządzać swoim wkładem twórczym, do wykonywania praw do całego utworu potrzebna jest zgoda wszystkich.
Wydawca - osoba albo instytucja, która przekazuje środki finansowe na przygotowanie, opracowanie i opublikowanie nośnika utworu i ponosi odpowiedzialność za to wydanie.
Zielona droga - sposób udostępniania prac naukowych w otwartych repozytoriach. Metoda publikowania wybierana częściej przez autorów, bowiem jedynym warunkiem na archiwizację pracy w repozytorium jest uzyskanie zgody wydawcy.
Złota droga - sposób udostępniania prac naukowych w recenzowanych czasopismach wydawanych zgodnie z wymaganiami otwartego dostępu. Poziomy otwartości czasopism mogą być różne, publikujące tylko w otwartym dostępie, otwierające publikacje z opóźnieniem (okres embargo), czy pobierające opłaty za publikację.
|
WSPÓŁPRACA
