WSTĘP
Wojciech Kaczmarek
Filozofia teatru profesor Ireny Sławińskiej (1913-2004) krystalizowała się od początku jej pracy naukowej. Zawsze w centrum jej zainteresowania był człowiek na wielkiej scenie świata, grający rolę, jaką mu zlecił Wielki Reżyser. W tym ujęciu każdy człowiek stawał jako wezwany do wypełnienia misji danej mu przez Boga. Tak czytała Sławińska Hymny Kasprowicza w swojej pracy magisterskiej (1935 r.).Ta wielka godność człowieka interesowała ją, gdy w pracy doktorskiej analizowała tragedie pisane w Młodej Polsce. Przygotowywała ją na rozległym tle europejskim. Stypendium naukowe, jakie otrzymała w 1938 r., pozwoliło jej podjąć studia teatrologiczne na Sorbonie. Od tego momentu teatr stał się dla niej miejscem szczególnie ważnym w prowadzonej refleksji naukowej. Tuż przed wybuchem wojny wysłała do poznańskiej „Kultury” artykuł o koncepcjach teatru dwóch francuskich twórców: Gastona Baty’ego i Henriego Ghéona – wielki teatr religijny, widowiskowy, otwarty, oraz teatr misteryjny, laboratoryjny, eksperymentalny, tworzący wspólnotę.
Obserwacje i analizy przemian zachodniego teatru religijnego szybko zwracają jej oczy na teatr Paula Claudela i Thomasa Stearnsa Eliota. W powojennej Polsce autorzy ci nie są dopuszczani na sceny zawodowe. Trafiają jednak, za przyczyną Sławińskiej, na scenę Teatru Akademickiego KUL. Koncepcje teatralne Claudela tak głęboko zakorzenią się w myśleniu Pani Profesor o teatrze, że będą owocowały wieloma publikacjami. Autorka zawsze wiązała zjawiska europejskie z rodzimymi. Na szczególną uwagę zasługują podejmowane przez nią wysiłki, by pokazać polską dramaturgię, zwłaszcza Mickiewicza, Norwida i Wyspiańskiego, kulturze Zachodu. Pokazywała pewien paralelizm polskich autorów z nurtami przemian, jakie zachodziły w teatrze europejskim.
W ten sposób przygotowywała swoją filozofię teatru. Była chyba pierwszą uczoną w Polsce, która zwróciła uwagę na fundamentalne trzy książki Henriego Gouhiera o istocie teatru, nazwane przez nią filozofią teatru. Omówiła je najpierw w zwięzłym szkicu Filozofia teatru, ogłoszonym w 1961 r. w „Dialogu”, a później zasadnicze problemy filozoficzne podjęte przez Gouhiera włączyła do swojej książki Teatr w myśli współczesnej .
Na drodze do budowania wspomnianej książki było zorganizowane przez nią w 1975 na KUL-u międzynarodowe sympozjum „Współczesna refleksja metodologiczna w teatrologii”. Sławińska zaprosiła do Lublina wybitnych teoretyków i badaczy teatru z Europy i z Polski.Uczona wygłosiła dwa referaty – jeden w języku francuskim: La sémiologie du théâtre in statu nascendi: Prague 1931-1941, wskazując na prekursorski wkład praskich formalistów do współczesnej semiologii teatru na świecie, a drugi po angielsku: Main trends in recent theatre science, przedstawiając w nim szeroki horyzont metodologicznych sporów i kierunków badawczych w teatrologii. Obie wypowiedzi, w nieco zmienionej formie, wejdą później do jej książki na temat antropologii teatru, której pierwsza wersja nosiła tytuł Współczesna refleksja o teatrze. Ku antropologii teatru (1979), a druga, poszerzona – Teatr w myśli współczesnej. Ku antropologii teatru (Warszawa 1990).Książki te (wydane również po francusku w 1985 i po czesku w 2002 r.) są do dziś najważniejszymi kompendiami wiedzy z tego zakresu zarówno w Polsce, jak i za granicą. Sławińska wykonała gigantyczną kwerendę w różnych ośrodkach badawczych i teatralnych na świecie i zarysowała panoramę różnorodnych koncepcji i założeń dotyczących istoty teatru, jakie zrodził wiek dwudziesty, oraz celów i sposobów realizacji sztuki teatru w kulturze współczesnej.
Stefania Skwarczyńska w recenzji wydawniczej napisze: „Praca prof. dr I. Sławińskiej dotyczy teorii sztuki teatralnej. Sam już temat stawia ją u podstaw wszelkich badań teatrologicznych, bo przecież nawet pracy z zakresu historii konkretnego teatru nie sposób wykonać bez jasnej świadomości, czym jest sztuka dramatyczno-teatralna i jej problematyka. A zatem widziałabym pracę Współczesna refleksja o teatrze jako jedną z najbardziej podstawowych w naszej naukowej literaturze teatrologicznej”.
Największą wartość książki upatruje Skwarczyńska w rozległości zagadnień poddanych refleksji przez autorkę. Jeszcze raz sięgnijmy do cytowanej recenzji: „[...] prof. I. Sławińska jest u nas mistrzem w operowaniu formą naukową przeglądu. Znamionuje je zawsze mądra selektywność w przedstawianiu materiału, układ problemowy, hierarchizacja osiągnięć naukowych, wzgląd na zapotrzebowanie i skuteczność na gruncie polskim myśli naukowej zagranicznej.[...] Chyba najlepiej dałaby się określić ta forma jako p a n o r a m a, a to z myślą o obrazie z szerokim horyzontem zatoczonym kolisto, a więc takim, w którym przedmiot przedstawiony – wbrew linearnemu tokowi wywodów językowych – nie zamyka się na jakimś początku i końcu, lecz stanowi zamknięty krąg problemowy, w którym problemy omówione na ostatku wiążą się bezpośrednio z wyeksponowanymi na początku. Zaiste problemy przestrzeni i czasu omówione na końcu pracy tkwią immanentnie w filozofii teatru, od której narodzin rozpoczyna autorka swoje wywody.”
Natomiast sama Autorka dość skromnie pisze o założeniach książki: „Przede wszystkim książka nie jest (czy nie stała się) pełną prezentacją współczesnej teatrologii: jeśli przed laty tak zuchwały zamiar nie był autorce obcy, okazał się on niewykonalny, nawet tylko w aspekcie głównych tendencji metodologicznych. Książka nie wprowadza bowiem ani we wszystkie obecne dziś w pracach nad teatrem postawy i stanowiska, ani w pełne obszary ważnej i dyskutowanej dziś problematyki, ani w codzienny trud historyków teatru, dokumentalistów i bibliografów. Sygnalizuje natomiast pewne sprawy teoretyczne, rezygnując niemal całkowicie z przeglądu zarówno syntez historycznych, jak i prac przygotowawczych, warsztatowych, dokumentacyjnych. Zagadnienia opisu i rekonstrukcji spektaklu znajdą się w pracy tylko okazjonalnie, dla egzemplifikacji pewnych pozycji”.
Mimo takich zastrzeżeń książka stała się natychmiast bestsellerem naukowym, poszukiwanym przez ośrodki badawcze w Polsce i czterotysięczny nakład rozszedł się bardzo szybko. Rozległość poruszanych zagadnień, troska o czytelnika, by mógł zrozumieć nawet bardzo specjalistyczne nurty badań nad teatrem, przekroczyła ramy odbiorców z wąskiego grona teatrologów.
Podjęte przez Panią Profesor w 1993 r. wykłady z filozofii teatru były jednym z ostatnich akordów jej uniwersyteckiej działalności. Propozycja wygłoszenia tych wykładów wyszła na początku roku akademickiego 1992/1993 od rektora UMCS z myślą o doktorantach. Wykłady odbywały się co dwa tygodnie i gromadziły młodych badaczy teatru z UMCS i KUL. Uczona przystępowała do każdego wykładu z notatkami i książkami stanowiącymi źródło cytowani lub odniesień do poruszanych na wykładach zagadnień. Zapleczem badawczym były oczywiście Jej prace, a przede wszystkim jej książka o antropologii teatru, ale – jak zawsze – nie cytowała siebie, raczej była krytycznym komentatorem swoich prac. Wartość tych wykładów, zwłaszcza dla tych słuchaczy, którzy znali jej książki, polegała na otwarciu nowych horyzontów badawczych, na poszerzaniu już zarysowanych wcześniej zagadnieniach. Stąd zrodziła się idea, żeby te wykłady wydać.
Mimo upływu czasu nie straciły one – jak sądzę – na aktualności. Idee filozoficzne, jeśli są dobrze ugruntowane, nie starzeją się tak łatwo. Udowodniła to sama Sławińska, odwołując się do teatru antycznego i reinterpretując wiele tez filozoficznych i teologicznych odnoszących się do istoty teatru.
Wygłosiła 14 wykładów. Pierwszy, niestety, nie został zarejestrowany na taśmie, zawiodła technika. Dysponuję jedynie notatkami i własną pamięcią. Uczona powiadomiła uczestników o planie całego cyklu, o swojej koncepcji badania tytułowego zagadnienia. Wskazała na wielopłaszczyznowość dociekań, na rozległość obszaru i różnorodność metod pozwalających przybliżyć się do poszczególnych zagadnień. Zwróciła też uwagę na swoje książki o antropologii teatru i o ich służebnej roli wobec treści podjętych wykładów.
Pozostałe wykłady zostały spisane i są podstawą obecnej edycji. Tam, gdzie było to konieczne, dokonano niezbędnej korekty, pozostawiając jednak formę języka mówionego. W miejscach niezbędnych dołączone zostały przypisy bibliograficzne lub objaśniające. Wprowadziłem też śródtytuły, które mogą ułatwić śledzenie wywodu Uczonej.
Wydaje mi się, że wykłady Profesor Ireny Sławińskiej z filozofii teatru, wydane w 100-lecie Jej urodzin, będą dobrze służyły miłośnikom teatru i teatrologom.
Ostatnia aktualizacja: 10.06.2020, godz. 12:51 - Mariusz Lach