PASTUSZKA JÓZEF, filozof, psycholog, teolog, ur. 28 II 1897 r. w Rzeczniówku, k. Iłży, zm. 13 I 1989 w Sandomierzu, prof. zwyczajny, dziekan Wydziału Nauk Humanistycznych i Wydziału Filozofii oraz rektor KUL.

Po ukończeniu progimnazjum w Sandomierzu, wstąpił w 1912 r. do tamtejszego Seminarium Duchownego (faktycznie niższego seminarium), zaś w latach 1915-1917 ukończył rzymskokatolickie seminarium duchowne w Petersburgu, a następnie przez rok studiował teologię w tamtejszej Akademii Duchownej. W latach 1918-1921 studiował filozofię i teologię na uniwersytecie w Innsbrucku (Austria). W  1919 r. przyjął w Sandomierzu święcenia kapłańskie, zaś w 1920 r. zdobył w Innsbrucku doktorat z teologii, na podstawie rozprawy De privilegio canonis (Innsbruck 1920), zaś w 1921 r. licencjat z filozofii. Od 1921 r. wykładał w filozofię w Seminarium Duchownym w Sandomierzu, gdzie był także prefektem, zaś w 1925 r. uzyskał w Innsbrucku doktorat z filozofii na podstawie rozprawy De origine potestatis civilis iuxta B. Robertum Bellarminum (opublikowanej jako Pochodzenie władzy państwowej według bł. Roberta Bellarmina, "Ateneum Kapłańskie" 17 (1926), s. 1-23, 129-153). Habilitował się w 1930 r. na Uniwersytecie Jagiellońskim na podstawie rozprawy Niematerialność duszy ludzkiej u św. Augustyna. Studium filozoficzne (Lublin 1930), której recenzentami byli: ks. Konstanty Michalski, ks. Maciej Sieniatycki i ks. Władysław Grzelak. W latach 1930-1932 był zastępcą profesora na Wydziale Teologii Katolickiej Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie po zlikwidowaniu katedry w latach 1932-1934 prowadził zajęcia zlecone z filozofii współczesnej oraz filozofii i psychologię religii; był także kapelanem ss. szarytek. Od 1934 r. związał się na trwale z KUL obejmując jako profesor zwyczajny Katedrę Psychologii na Wydziale Nauk Humanistycznych, którego był dziekanem w roku akademickim 1938/1939. Podczas II wojny światowej ukrywał się jako kapelan ss. szarytek w Lipowej k. Opatowa. W 1945 r. jako profesor nadzwyczajny psychologii podjął zajęcia dydaktyczne na KUL na Wydziale Nauk Humanistycznym, którego był znów dziekanem w latach 1945-1947, od roku 1946 jako profesor zwyczajny. W 1946 r. zorganizował Wydział Filozofii, którego był pierwszym dziekanem w latach 1946-1952. Po aresztowaniu rektora A. Słomkowskiego pełnił w 1951 r. przez trzy miesiące obowiązki rektora KUL, a w 1952 r. został usunięty z Uniwersytetu przez władze PRL. Podjął wówczas wykłady w Seminarium Duchownym w Sandomierzu, a po kolejnym odsunięciu od działalności dydaktycznej pracował w Sądzie Diecezjalnym w Sandomierzu. W 1957 r. powrócił na KUL; wykorzystując chwilową liberalizację polityczną w Polsce, zorganizował w ramach Wydziału Filozofii studium psychologii pod nazwą Specjalizacja Filozoficzno-Psychologiczną, faktycznie kształcącą psychologów, którą kierował do 1969 r., tj. do przejścia na emeryturę, prowadząc jeszcze przez kilka lata zajęcia zlecone. Na KUL wykładał psychologię ogólną, charakterologię, psychologię społeczną, historię psychologii, historię filozofii, filozofię religii i psychologię religii.

Ks. Pastuszka był członkiem Komisji Nauki Konferencji Episkopatu Polski, przewodniczącym powstałej w 1958 r. Sekcji Filozoficznej Wykładowców Uczelni Katolickich w Polsce, a od 1966 r. powstałej z niej Sekcji Psychologicznej. Był również członkiem czynnym Towarzystwa Naukowego KUL, inicjując w ramach Wydziału Filozoficznego Komisję Psychologiczną, której przewodniczył w latach 1961-1970. Był również w 1946 r. współzałożycielem Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, a także członkiem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego; w 1946 r. został również członkiem współpracownikiem Polskiej Akademii Umiejętności. Ks. Pastuszka był także członkiem kilku komitetów redakcyjnych: "Roczniki Filozoficzne KUL" (1948-1972), "Roczniki Teologiczno-Kanoniczne KUL" (1961), "Zeszyty Naukowe KUL" (1961-1964) oraz Encyklopedii katolickiej jako redaktor działu poświęconego psychologii. Był odznaczony szeregiem godności kościelnych, a także w 1969 r. tytułem Profesora Honorowego KUL, zaś w 1972 r. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Bogate piśmiennictwo ks. Pastuszki, zwłaszcza w okresie powojennym, było zdominowane przez problematykę psychologiczną, ujmowaną w aspekcie historycznym i systematycznym. Zwieńczeniem analiz historycznopsychologicznych jest historia psychologii obejmująca okres do XIX w. włącznie oraz dwudziestowieczną psychoanalizę (Historia psychologii. Lublin 1971); w tym nurcie mieści się też pierwsza polska analiza psychoanalizy w ujęciu A. Adlera (Psychologia indywidualna. Studium krytyczne. Lublin 1938). W zakresie psychologii systematycznej pozostawił wykorzystywaną w wielu środowiskach Psychologię ogólną, (Lublin. T. 1-2 1946, 1957², 1961³), której rozwinięciem w wymiarze pedagogicznym jest Charakter człowieka. Struktura, typologia, diagnostyka psychologiczna (Lublin 1959, 1962²). Choć traktował programowo psychologię jako część filozofii, to życzliwie inspirował swych uczniów do podjęcia badań dominujących w psychologii współczesnej, także o charakterze eksperymentalnym, ale również z odniesieniami pedagogicznymi, społecznymi i religijnymi.

Równocześnie podejmował wątki z zakresu historii filozofii oraz filozofii systematycznej, zwłaszcza epistemologii, antropologii i filozofii religii oraz zagadnienia z pogranicza religii, aksjologii, światopoglądu, kultury. Ks. J. Pastuszka był bowiem wnikliwym obserwatorem przemian kulturowo-społecznych krytykując zarówno hitleryzm (Filozofia i społeczne idee Hitlera. Rasizm, Lublin 1938; Rasizm jako światopogląd, Poznań 1939), jak i komunizm (Z filozofii i psychologii komunizmu, Lublin 1938), Wypowiadał się też w formie pogłębionej publicystyki na tematy religijne (Rozważania religijne. Bóg - Jezus Chrystus - Życie chrześcijańskie, Poznań 1983; Wierzę w Boga. Rozważania o Składzie Apostolskim, Katowice 1984; Bóg i człowiek. Religijne i moralne wartości życia. Krótkie rozważania religijne, Kalwaria Zebrzydowska 1986). Nie unikał także działalności pamiętnikarskiej, m.in. w odniesieniu do powstania i dziejów KUL (Akademia Duchowna w Petersburgu 1917/1918. Kontakty z Uniwersytetem Lubelskim 1918-1923, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski we wspomnieniach pierwszych studentów z lat 1918-1925, red. G. Karolewicz, Lublin 1978, s. 47-53; Wspomnienia o Katolickim Uniwersytecie Lubelskim z lat 1934-1939, w: Katolicki Uniwersytet Lubelski w latach 1925-1939 we wspomnieniach swoich pracowników i studentów, red. G. Karolewicz, Lublin 1989, s. 79-140).

W zakresie filozofii ks. Pastuszka najwcześniej podjął wątki historyczne, począwszy od Niematerialności duszy ludzkiej u św. Augustyna. Studium filozoficzne (Lublin 1930) po Filozofię współczesną (t. 1-2, Warszawa 1934-1936), pierwszy na gruncie polskim tak gruntowny zarys filozofii z początku XX w., ukazujący również rolę filozofii w kształtowaniu współczesnej kultury, co wprost podejmują takie prace jak Współczesne kierunki w filozofii religii (Warszawa 1932), Kryzys kultury a religia. Szkice filozoficzno-religijne  (Warszawa 1932) czy Idea człowieka we współczesnych prądach filozoficznych (Poznań 1947). W zakresie filozofii systematycznej skoncentrował się na filozofii człowieka (m.in. Dusza ludzka. Jej istnienie i natura, Sandomierz 1957) i filozofii religii (Filozofia religii, w: Zarys filozofii, Lublin 1930, s. 101-160; Filozofia a religia. Ich psychologiczna geneza i wzajemne oddziaływanie, Lublin 1949). Inspirował się w niej w równej mierze dokonaniami tomizmu i augustynizmu, co wątkami zaczerpniętymi z egzystencjalizmu, fenomenologii i kantyzmu; szukając inspiracji w różnych dokonaniach dokonywał ich oceny w perspektywie programowo pojętej filozofii chrześcijańskiej (Trwałe wartości filozofii chrześcijańskiej na tle nowoczesnych prądów filozoficznych, "Roczniki Filozoficzne" 1(1948), s. 1-41). W formie rękopiśmiennej ks. Pastuszka pozostawił szereg skryptów do prowadzonych przez niego wykładów, jak również obszerny Słownik pojęć filozoficznych (kk. 637) i Słownik pisarzy filozoficznych, (kk. 321), znajdujących się w Archiwum Kurii Diecezjalnej w Sandomierzu.

Z. Chlewiński, Ks. J. Pastuszka: szkic biograficzny (1987-1989), "Zeszyty Naukowe KUL" 33(1990), nr 1-4 (129-132), s. 51-60; H.I. Szumił, Bibliografia podmiotowa i przedmiotowa ks. prof. Józefa Pastuszki, w: tamże, s. 61-85; S. Kowalczyk, Filozofia w piśmiennictwie ks. Prof. Józefa Pastuszki, w: tamże, s. 95-115; Z. Uchnast, Ks. prof. Józefa Pastuszki koncepcja psychologii jako nauki, tamże, s. 117-125;W. Prężyna, Religijny wymiar człowieka w ujęciu ks. prof. Józefa Pastuszki, tamże, 127-137; R. Jaworski, Charakterologia w ujęciu ks. prof. Józefa P. Nurt nomotetyczny i idiograficzny, tamże, 139-150; A. Skwara, Biogram ks. Józefa Pastuszki, "Studia Sandomierskie 6(1990-1996), s. 294-300; H. J. Szumił, Bibliografia podmiotowa i przedmiotowa ks. prof. Józefa Pastuszki, tamże, s. 332-356; taż, Zainteresowania i osiągnięcia historyczne ks. prof. Józefa Pastuszki, tamże, 309-315; A. J. Nowak, Koncepcja ascezy w ujęciu ks. Józefa Pastuszki, w: Veritatem facientes. Ksiega pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Franciszka Greniuka, red. J,. Nagórny, J. Wróbel, Lublin 1997, s. 443-456; S. Janeczek, Filozofia na KUL-u. Nurty - osoby - idee, Lublin 1998, s. 19-2045-48, 62-68; T. Janka, Józefa Pastuszki koncepcja antropologii filozoficznej, Poznań 2004; Z. Chlewiński, A. Szymaniak, Pastuszka Józef, w: Encyklopedia filozofii polskiej, red. A. Maryniarczyk, Lublin 2011, s. 304-306; T. Ożóg, Z. Uchnast, Pastuszka Józef, w: Encyklopedia katolicka, t. 15, red. E. Gigilewicz i in., Lublin 2011, kol. 19-21.

Stanisław Janeczek