Jesienią 1944 r., tuż po usunięciu z Lubelszczyzny niemieckiego okupanta, reaktywował się pozostający dotąd w konspiracji Polski Związek Zachodni. Niniejszy tekst stanowi przyczynek do zagadnienia, w jaki sposób w pracę jego lubelskich struktur zaangażowani byli pracownicy i studenci KUL.

Polski Związek Zachodni (PZZ), którego tradycje sięgają 1934 r., odnowił swą działalność w Lublinie tuż po opuszczeniu terenu województwa przez niemieckiego okupanta. Złożony był przede wszystkim z Polaków z zachodnich ziem Drugiej Rzeczypospolitej, wysiedlonych ze swej małej ojczyzny do Generalnego Gubernatorstwa i chcących jak najszybciej powrócić na rdzenne tereny. Takich przymusowo wysiedlonych osób w połowie 1945 r. na terenie Lubelszczyzny było aż 25 tysięcy, jednak ich liczba pod koniec roku spadła do pół tysiąca. W sumie przez komórki lubelskiego PZZ przeszło około 350 tys. osób. W szczytowej fazie w biurze Związku zatrudniano aż 300 osób płatnego personelu. 24 grudnia 1945 r. Zarząd Główny PZZ wyłonił Zarząd Okręgu Lublin i przeniósł się do Łodzi (ostatecznie jego siedzibą został Poznań).

Głównymi zadaniami Polskiego Związku Zachodniego była ewidencja osób, które chciały powrócić na zachodnie ziemie nowo odrodzonej Polski, starania dla nich o potrzebny transport, a w razie potrzeby udzielenie, we współpracy z Polskim Czerwonym Krzyżem, pomocy finansowej i materialnej. Związek pomagał także uchodźcom w poszukiwaniu w Niemczech swoich rodzin i dzieci, wywiezionych tam na przymusowe roboty, a także interweniował w sprawie Polaków w ZSRR. Od 1946 r. PZZ współdziałał także z Polskim Urzędem Repatriacyjnym. Jego członkowie wcielili się w rolę informatorów, zamieszczając w miejscowej prasie artykuły na ten temat oraz dysponując informacjami z tamtejszej prasy oraz z Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej o wolnych miejscach pracy na zachodzie oraz o tamtejszym zapotrzebowaniu na konkretne zawody. PZZ współpracował także z Państwowymi Nieruchomościami Ziemskimi (PZN) przy werbowaniu na Ziemie Odzyskane tak potrzebnych tam pracowników rolnych. Działalność Związku wspierała Wojenna Rada Narodowa i wszystkie partie polityczne z terenu Lubelszczyzny, sam PZZ był jednak organizacją bezpartyjną, „skupiającą wysiłki społeczeństwa polskiego dla wszechstronnego rozwoju polskich sił państwowych i narodowych na zachodzie.” Związek propagował granicę z Niemcami na Odrze i Nysie Łużyckiej, przyłączenie do Polski Zaolzia i suwerenność Serbołużyczan. Od grudnia 1945 r. został również włączony w ogólnopolską akcję znajdowania i weryfikacji polskich „volksdeutschów”.

24 grudnia 1945 r. członkami lubelskiego Zarządu zostało kilku wykładowców KUL: nierozerwalne związany z ziemiami zachodnimi prof. Andrzej Wojtkowski (prezes), prof. Leon Białkowski, prof. Henryk Dębiński oraz dr W. Adamczyk. Prawdopodobnie to dzięki ich aktywności w styczniu 1947 r. przy strukturach Okręgu powstało Akademickie Koło Polskiego Związku Zachodniego Studentów Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w Lublinie. Była to pierwsza w Polsce studencka wariacja PZZ. Prezesem Koła wybrano Julitę Strawińską, a wiceprezesami: Antoniego Maciejowskiego i Przemysława Dzięcioła.

Aby zebrać fundusze na działalność i nieco rozpropagować działalność Koła, 3 maja 1947 r. w salach UMCS zorganizowano „Zabawę wiosenną”, zapraszając polskich artystów, m.in. znanego aktora Władysława Surzyńskiego. Niestety, frekwencja nie dopisała i zebrano jedynie 10 tys. zł.

Liczba członków w strukturach Okręgu szybko rosła, w 1945 r. było to około pół tysiąca osób, a już dwa lata później ponad 7 tys. Co roku urządzano „Tydzień Ziem Zachodnich” z odczytami w szkołach i fabrykach, również w mniejszych miejscowościach, zbieraniem datków. W 1945 r. zebrano 22 tys. złotych, a rok później już 92,5 tys. zł. Związek pobierał także składki członkowskie. Okręg Lubelski PZZ wspomagał materialnie szkoły z Okręgu Olsztyńskiego oraz organizował akcje kulturalno-oświatowe.

Przykładowo, w pierwszym półroczu 1947 r. w ramach wspomnianego „Tygodnia Ziem Zachodnich” odbył się w Lublinie cykl odczytów na tematy historyczne tamtych terenów. W jego przygotowanie zaangażowani byli członkowie wspomnianego koła studentów, którzy zaprosili następujących prelegentów związanych z katolicką uczelnią: dr Stanisław Łoś wygłosił wydany drukiem tekst pt. „Warunki bytowania ludności polskiej na Ziemiach Odzyskanych”, prof. Andrzej Wojtkowski mówił o rozwoju historycznym ziem zachodnich, natomiast prof. Aleksander Kossowski przygotował referat pt. „Kościół katolicki w walce o polskość Ziem Zachodnich”. Akademickie Koła PZZ zorganizowało w salach KUL bezpłatną wystawę książki o tzw. Ziemiach Odzyskanych, podzieloną na następujące działy: ogólny, przedstawiający stosunki polsko-niemieckie, na temat narodu niemieckiego, wojen polsko-niemieckich i zmagań świata z hitleryzmem a także największy dział opisujący niemieckie zbrodnie w Polsce. Na wystawie obecna była także prasa codzienna z terenów Ziem Odzyskanych oraz stoisko pism i broszur PZZ. Egzemplarze dostarczyli PZZ, KUL i miejscowi księgarze. Prócz tego można było obejrzeć eksponaty i wykresy pochodzące z nowopowstałego Muzeum na Majdanku. Ściany udekorowane były pracami Związku Zawodowego Artystów Malarzy, przedstawiającymi przedwojenny Lublin. Wystawę obejrzało ok. 7 tys. osób.

Także w 1947 r. Zarząd Okręgu lubelskiego PZZ oraz Akademickie Koło PZZ przygotowały tygodniowy pobyt w Lublinie dla 40-osobowej grupy Młodzieży Autochtonicznej z Uniwersytetu Ludowego w Jurkowym Młynie k. Morąga na Warmii. Pomysł wypłynął od członków Koła oraz rektora KUL, ks. Antoniego Słomkowskiego. Zaproszenie wystosowano, by młodzi Warmiacy zapoznali się z kulturą i historią Polski, uważając, że wówczas „spadnie [z nich] wszelki nalot niemczyzny”. Szczególny wpływ na młodych miały kilka godzin wykładów prof. A. Wojtkowskiego na temat kultury polskiej.

Latem 1947 r. Akademickie Koło PZZ wraz z członkami Bratniej Pomocy pomogło w organizacji kolonii letniej w Smołowie. Ideą akcji było, „by kolonia stała się ogniwem łączącym Młodzież Akademicką z Ziemiami Zachodnimi, przywiązując wielką uwagę do doboru ideowego uczestników kolonii, z których gros na pewno w przyszłości pracować będzie zawodowo na tamtych terenach.” Prócz tych aktywności studenci zbierali także podpisy, by konferencja pokojowa odbyła się w Warszawie (ostatecznie odbyła się w Paryżu).

8 czerwca 1947 r. odbył się w Lublinie pierwszy powojenny zjazd delegatów obwodów PZZ z terenu woj. lubelskiego. Ponownie wybrano wówczas Zarząd Okręgu PZZ Lublin, w skład którego weszli: jako prezes prof. Andrzej Wojtkowski (dziekan WNH KUL), jako wiceprezesi Ludwik Czugała (przewodniczący Wojewódzkiej Rady Narodowej) i Kazimierz Chodkiewicz (dyrektor Kolei DOKP Lublin), jako sekretarz dr Stanisław Łoś, skarbnik – prof. A. Kossowski (wykładowcy KUL).

W kwietniu 1950 r. Polski Związek Zachodni został włączony do Ligi Morskiej, a od 1957 r. jego cele realizowało nowopowstałe Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich. PZZ ponownie reaktywowano w 1989 r.

Bibliografia:

Archiwum Państwowe w Lublinie, AŁ III (zespół nr 80), Polski Związek Zachodni – sprawozdania struktur lubelskich, w tym KUL, sygn. 675.

Gigilewicz E., Smolajny, [w:] Encyklopedia 100-lecia KUL, t. 2, red. E. Gigilewicz i in., Lublin 2018, s. 350.

Ujdak M., Polski Związek Zachodni wobec problemów narodowościowych w latach 1944–1950, Katowice 1988.

dr Paulina Byzdra-Kusz