Twórczość Jana Barchwica zauważona została w czasie okupacji niemieckiej. Był jednym z autorów, którego objęła sankcjami „Liste des deutschfeindlichen, schädlichen und unerwünschten polnischen Schrifttums” (Lista antyniemieckiej, szkodliwej i niepożądanej literatury polskiej). Została tam osadzona zaledwie 19 stronicowa, napisana w 1922 r. broszura „Ideologia harcerstwa polskiego a starsze społeczeństwo”, opatrzona mottem „Człowiek dopiero jest człowiekiem, jeśli żyje w służbie Idei”. Umieszczono ją pośród zakazanych publikacji Adama Mickiewicza, Zofii Nałkowskiej, Kornela Makuszyńskiego, Stefana Żeromskiego, Marii Dąbrowskiej, Ignacego Paderewskiego i innych.

Jej autorem był Jan Barchwic (1878–?), urodzony w Warszawie, absolwent dwóch paryskich uczelni: L'ecole pratique de Sciences Commerciales (Praktyczna szkoła nauk handlowych), L'institut de Comptabilité supérieur Paris (Paryski Instytut Wyższej Rachunkowości), który o sobie pisał otwarcie: „do prac naukowo-teoretycznych nie nadaję się”. Preferował w życiu wdrażanie Idei, a szczególnie Ideę wychowania.

Już podczas studiów ekonomicznych w  Paryżu (1901–1904) został jednym z organizatorów  Towarzystwa Polskiego „Sokół” i wszedł do konspiracyjnego Związku Młodzieży Polskiej „Zet”.  Formacje te miały mocny profil oświatowy i niepodległościowy, podobnie jak kolejne, z którymi związał się podejmując pracę zawodową w Petersburgu. W rosyjskiej stolicy działał w tajnym nauczaniu prowadzonym przez Towarzystwo ABC, powiązanym z  ks. Konstantym Budkiewiczem (1867–1923), a w 1905 r. stał się jednym z organizatorów Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” powołanego „do budzenia ducha narodowego wśród Polaków na obczyźnie”, pełniąc w nim różne funkcje, w tym m.in. prezesa (1913–1915). Zainicjował przy „Sokole” Koło Narciarskie i pracował w Komisji Odczytowej, a zabierając często publicznie głos „przemawiał zawsze nie tylko do rozumu, ale i do serca”. Jako świetny mówca był wysyłany na otwieranie nowych gniazd sokolich np. w 1906 do Warszawy i Wilna czy w 1910 r. na zlot sokolstwa polskiego w Krakowie. W „Sokole” współpracował m.in. z ks. Edwardem Szwejnicem (1887–1934). Za działalność w „Sokole” otrzymał w 1917 r. tytuł honorowego członka tej organizacji. Ten sam zaszczytny tytuł otrzymał za swą pracę w oświatowej Polskiej Macierzy Szkolnej, której był w 1906 r.  pomysłodawcą, a następnie członkiem Zarządu. Warto podkreślić, że Macierz została zainicjowana przez grono związane z tajnym „Zet”, do którego należał także jeden z fundatorów KUL inż. Franciszek Skąpski (1881–1966).

Podczas pierwszej wojny światowej działalność J. Barchwica skupiła się przede wszystkim  na pracy w Polskim Towarzystwie Pomocy Ofiarom Wojny w Petersburgu. Jako delegat PTPOW podjął zimą 1915 r. wielomiesięczną podróż dla nawiązania kontaktów i niesienia pomocy polskim uciekinierom wojennym, rozsianym w kilkudziesięciu miejscowościach  od Petersburga po Daleki Wschód,  w tym poprzez polską szkołę w chińskim Harbinie (dawniej Charbin) po Władywostok. Po powrocie z tej misji otrzymał podczas Walnego Zgromadzenia Komitetu Centralnego PTPOW podziękowania „za trudy poniesione w pierwszym okresie organizacyjnym Towarzystwa i prace objazdowe w 1916 r.” i został wybrany do Komitetu Głównego tej organizacji. Od stycznia do września 1918 r. tworzył i zarządzał akcją reemigracyjną prowadzoną w Petersburgu pod patronatem  Przedstawicielstw Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego. W okresie Wielkiej Wojny współpracował m.in. z ks. Stanisławem Trzeciakiem (1873–1944), ks. Aleksandrem Wóycickim (1878–1954), a niemal we wszystkich wymienionych organizacjach działał wraz z ks. K. Budkiewiczem. Wykorzystywał w nich swoją kreatywność, talent organizacyjny a także doświadczenie w zarządzaniu. Cechy te stały się bezcenne podczas uruchomiania w latach 1918–1919 katolickiego uniwersytetu w Lublinie, prowadzonego przez grono osób z jakim współpracował przez lata w Petersburgu.

Na uczelni powierzono mu funkcję Sekretarza Kancelarii Uniwersytetu, z obowiązkiem kontaktów z władzami państwowymi, lokalnymi oraz organizacjami społecznymi. Zakres jego działalności był jednak znacznie szerszy – bo od założenia elektryczności i zamówienie desek na regały dla biblioteki, urządzenie kuchni i kalkulację kosztów aprowizacji, po przyjmowanie zapisów na studia w trzech kancelariach (Lublin, Warszawa, Petersburg), planowanie liczby studentów i otwieranie nowych kierunków na uczelni.  Był ponadto razem z ks. A. Wójcickim członkiem Komisji Kroniki Uniwersyteckiej, sekretarzem w Radzie Towarzystwa popierania Ruchu Społecznego przy Uniwersytecie, której członkami byli również ks. Marian Fulman (1866–1945) i ks. Idzi Radziszewski (1871–1922) Celem tej organizacji było integrowanie społeczeństwa poprzez organizowanie wykładów dotyczących bieżących problemów (np. problem agrarny czy spadek urodzeń). Oprócz tego 16 stycznia 1919 r. powołał w Lublinie Komitet Obrony Wilna dla wsparcia tego  miasta i regionu wobec ówczesnego zagrożenia bolszewickiego. Działania te formalnie poparli m.in. ks. Aleksander Wójcicki, ks. Czesław Falkowski (1887–1969), ks. Antoni Szymański (1881–1942). W Komitecie Wykonawczym Barchwic pracował wraz ze znanym lubelskim portrecistą Henrykiem Wiercińskim (1876–1964) i archiwistką Janiną Studnicką (1890–1972).

Barchwic opuścił Lublin, aby podjąć nowe wyzwanie w Wilnie, z którym był związany od przełomu lat 1919–1920.  Już w sierpniu 1919 r. wszedł tam do grona Komitetu powołanego „w celu należytego przeprowadzenia wszystkich prac związanych z uroczystym obchodem otwarcia Uniwersytetu Wileńskiego”. Pracował w nim wraz z aktorem i reżyserem Juliuszem Osterwą (1885–1947), prof. Marianem Lalewiczem (1876–1944) i in. Należał też do założonego w 1922 r. Towarzystwa Przyjaciół Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, pełniąc funkcję sekretarza. Pracował tam także na kierowniczych stanowiskach w Straży Kresowej (od 1920 r. Towarzystwo Straży Kresowej), należał do Zarządu Polskiej Macierzy Szkolnej Ziem Wschodnich oraz Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej Ziemi Wileńskiej, Związku Młodzieży Wileńskiej i in.

Tuż przed zajęciem Wilna przez bolszewików w 1920 r. wyjechał do Warszawy, gdzie przez krótki czas pracował na kierowniczym stanowisku Wydziału Przemysłowego w MSZ, potem był sekretarzem w Towarzystwie Opieki nad sierotami po poległych i inwalidami, członkiem Zarządu Towarzystwa Szkół Pracy oraz prowadził Katolickie Towarzystwo Wydawnicze, należał do Ligi Obrony Moralności Publicznej, zasiadał w prezydium Towarzystwa Odrodzenia Narodowego. Ponadto był w Komisji Rewizyjnej Związku Harcerstwa Polskiego, a w Zarządzie oddziału Warszawskiego ZHP pełnił funkcję kierownika Wydziału Przedsiębiorstw Harcerskich. Działał także w Towarzystwie Gniazd Sierocych i jako członek zarządu był jednym z założycieli Towarzystwa Wiosek Kościuszkowskich mającego za zadanie inicjowanie, prowadzenie i utrzymywanie „rozrzuconych po kraju zakładów społeczno-wychowawczego i gospodarczego znaczenia”. Pierwszą  inwestycją stała się zakupiona w 1923 r. ok. 170 ha nieruchomość w Ostrowiu nad Notecią, gdzie uruchomiono Gimnazjum Męskie Humanistyczne, którym zarządzał w latach 1927–1928. W wyniku kryzysu gospodarczego ośrodek został zamknięty, a  Barchwic związał się z Poznaniem jako m.in. współwłaściciel i członek zarządu Poznańskiej Spółki Wydawniczej, a także sekretarz komitetu redakcyjnego Podręcznej Encyklopedii Handlowej, jedynego w tym rodzaju wydawnictwa zbiorowego w Polsce Odrodzonej. Działał także w Kaliszu, gdzie przy Lidze Katolickiej był dyrektorem Katolickiego Komitetu Prasowego i zainicjował utworzenie Towarzystwa im. ks. Piotra Skargi. We wrześniu 1930 r. został wicedyrektorem założonego wówczas w Warszawie Katolickiego Związku „Caritas” i podjął, w ramach kursów o pracy charytatywnej, prowadzenie wykładów pt. Propaganda akcji charytatywnej. Występował też z odczytami w ramach Kursów Akcji Katolickiej Łucku i w Dniach Katolickich Związku Polskiej Inteligencji Katolickiej w Błoniach k. Warszawy.

Jesienią 1932 r. był jednym z inicjatorów „Tygodnia Miłosierdzia”, który obchodzono w dniach 13-20 listopada w całej archidiecezji warszawskiej. Akcja miała na celu m.in. zmobilizowanie społeczeństwa do niesienia pomocy potrzebującym, szczególnie matkom i dzieciom i wskazywała możliwości takiego wsparcia. Należał też do władz Katolickiego Stowarzyszenia Męskiego, Związku Młodzieży Katolickiej oraz Instytutu Akcji Katolickiej.

W latach 1934–1936 dołączył do utworzonego wówczas stowarzyszenia „Związek Przeciwżebraczy”, gdzie pełnił funkcję dyrektora. Celem tej organizacji było opracowanie nowych form zapobiegania żebractwu, uzyskanie wsparcia opinii publicznej dla ich realizacji, skoordynowanie podobnych działań prowadzonych przez inne instytucje, wprowadzenie do ustawodawstwa noweli o zwalczaniu żebractwa wśród nieletnich. Za udział w swej pracy społecznej otrzymał w 1935 r. Złoty Krzyż Zasługi.

Były sekretarz KUL-u w 1937 r. podjął się ponadto współpracy z Katolickim Stowarzyszeniem Popierania Filmu w Polsce i wszedł w skład Polskiej Wytwórni Filmowej „Eos”, aby realizować filmy oparte na biografiach wybitnych osób. Pierwszą realizacją miał być film posiadający jako tło życie św. Andrzeja Boboli, a osiągnięty z jego ekranizacji dochód miał zostać przekazany na rzecz kanonizacji tego świętego.

Prawdopodobnie ostatnią organizacją społeczną w jakiej pracował, był Polski Biały Krzyż, do którego Zarządu Okręgowego należał w Wilnie w 1939 r. Brak jest informacji o dacie i miejscu śmierci Jana Stanisława Barchwica, którego symboliczny grób znajduje się we Wrocławiu na cmentarzu św. Maurycego, gdzie spoczywa jego żona Maria (1883–1952).

Bibliografia:

Centralne Państwowe Archiwum Litwy (LCVA) w Wilnie, f. 145, ap. 2, b. 3; Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego, Akta odznaczeniowe MN, sygn. Polkowski Wacław – Odrzuc. 21.06.1938, Komitet Studiów Ruchu Niepodległościowego, s. 1, 11, 23; B. Gąsieniec, Barchwic (Barchwitz) Jan Stanisław, https://www.polskipetersburg.pl/hasla/barchwic-barchwitz-jan-stanislaw (szczegółowe dane o działalności; pełna bibliografia); M. Pawelec, Barchwic Jan, [w:] Encyklopedia 100-lecia KUL, t. I, red. E.  Gigilewicz i in., Lublin 2018, s. 29; A. Dębiński, M. Pyter, Wizjoner i realista. O Idzim Radziszewskim – twórcy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2020, s. 87, 90, 91;  S. Pazyra, Z dziejów książki polskiej w czasie  drugiej wojny światowej, Warszawa 1970, s. 49-55; Liste des deutschfeindlichen, schädlichen und unerwünschten polnischen Schrifttums, [Stand vom 31. März 1942] nr 3, hrsg. von der Hauptabteilung Propaganda der Regierung des Generalgouvernements, s. 8.

Fot.: Świat: pismo tygodniowe ilustrowane poświęcone życiu społecznemu, literaturze i sztuce. R. 9 (1914), nr 43 (24 października), s. 4.

Barbara Gąsieniec