KUL, jako jeden z najstarszych polskich uniwersytetów, oferuje odwiedzającym go gościom możliwość obejrzenia licznych eksponatów i dzieł sztuki zgromadzonych na przestrzeni jego stuletniego funkcjonowania. Pierwsza próba utworzenia placówki muzealnej na uczelni miała miejsce już w 1920 r., jednak muzeum w strukturze KUL-u zagościło właśnie okrągłe 90 lat temu.

9 października 1932 r., podczas inauguracji roku akademickiego, uroczyście otworzono Muzeum Uniwersyteckie im. ks. kanonika Jana Władzińskiego. Mieściło się ono w obszernej Sali Stroynowskich na drugim piętrze Gmachu Głównego. Jedyne informacje o przedwojennych zbiorach muzealnych KUL-u czerpiemy z trzech fotografii sali wystawienniczej wykonanych w 1934 r. oraz maszynopisu Spisu eksponatów z tego samego roku. Zbiór został podarowany 30 września 1932 r. na mocy aktu notarialnego przez ks. Władzińskiego jako „wieczysty depozyt dostępny dla zwiedzania wszystkim”. Pieczę nad nim kanonik sprawował osobiście wraz z rektorem KUL-u. W momencie przekazania zbiór był zinwentaryzowany i skatalogowany, podzielony na części A i B. Część A miała natychmiast przypaść w udziale Uniwersytetowi, a część B dopiero po śmierci donatora. Kolekcja nie mogła być pomniejszana, zamieniana w całości ani w części, wypożyczana, sprzedawana, czy w inny sposób rozpraszana. Gdyby Katolicki Uniwersytet Lubelski przestał istnieć, zbiory miały być przekazane do innej instytucji o charakterze muzealnym lub zwrócone rodzinie kanonika zgodnie z prawem spadkowym. Zbiór liczył prawie trzy tysiące eksponatów, był podzielony na dziewięć działów i mieścił szafy z zabytkami, obrazy, zegary, kandelabry, wazony, statuetki, lichtarze, meble, tkaniny, porcelanę i fajans, rękopisy, monety polskie i zagraniczne z okresu od XIII do XIX w., medale podzielone na kilka działów (o tematyce uniwersyteckiej, niepodległościowej i dewocyjnej), naczynia i szaty liturgiczne. Z nazewnictwa działów dowiadujemy się, że nie wszystkie eksponaty były dostępne dla zwiedzających w Sali Muzeum. Część kolekcji mebli dodawała świetności sali posiedzeń Senatu i mieszkaniu ks. rektora, a naczynia i szaty liturgiczne umiejscowiono w zakrystii kościoła uniwersyteckiego. Również obrazy z kolekcji ks. Władzińskiego zdobiły ściany korytarzy uczelni. Do zbiorów dołączały wciąż nowe obiekty, m.in. zbiór 123 monet polskich oraz kolekcja starożytna 97 wykopalisk pochodzących z egipskiego Edfu.

W czasie drugiej wojny światowej zbiory ks. kanonika Władzińskiego zostały rozkradzione przez Niemców, a do naszych czasów z całej kolekcji przetrwało jedynie pięć dzieł sztuki. Pozostała jednak idea upamiętniania pracy i starań przodków, którą zainicjował darczyńca. Reaktywacja Muzeum nastąpiła 21 października 1958 r. Dwa lata wcześniej rektor KUL, ks. Józef Iwanicki, wystosował apel do wszystkich kurii biskupich z prośbą o podarowanie KUL zabytków na potrzeby prowadzenia warsztatów na kierunku historia sztuki. Potrzebowano w szczególności naczyń cynowych do martwych natur, tkanin, haftów, naczyń, obrazów na szkle, obrazów, rzeźb, relikwiarzyków, tryptyków, mebli uszkodzonych, odrzwi, porcelany, ceramiki, fragmentów architektury zabytkowej, instrumentów muzycznych. Odmowy były jednak bardzo liczne, tłumaczone dużymi stratami poniesionymi przez diecezje w czasie wojny. Jedynie kuria wrocławska przekazała 26 przykładów średniowiecznej i nowożytnej rzeźby śląskiej z XV–XVIII w. Obecnie jest to najcenniejszy zbiór plastyki śląskiej XV–XVIII w. we wschodniej części Polski. 23 października 1956 r. rzeźby do celów naukowych przekazała także Centralna Składnica Muzealna Ministerstwa Kultury i Sztuki, znajdująca się w Kozłówce. Było to 67 pozycji z zakresu barokowej i rokokowej plastyki oraz 42 różne fragmenty rzeźb. Zbiór jest niestety słabo udokumentowany. W 1957 r. kierownictwo nad nowymi nabytkami objął ks. prof. Władysław Smoleń. Podobnie jak ks. Władziński należał on do czołowych propagatorów idei ochrony zabytków sztuki kościelnej swoich czasów.

Na przełomie lat 50. i 60. XX w. KUL, za namową prof. Rudolfa Kozłowskiego nabywał dzieła zachodnich malarzy w państwowych salonach Desy (Dzieł Sztuki i Antyków, czyli salonu będącego monopolistą na polskim rynku sztuki). Kolekcja Muzeum znacznie rozrosła się jednak w latach 80. i 90. XX w., gdy miały miejsce liczne darowizny. W 1986 r. nastąpiło przekazanie zbiorów zakopiańskiego architekta i kolekcjonera, Tadeusza Litawińskiego, znanej jako kolekcja Olgi i Tadeusza Litawińskich. Dzięki temu darowi muzeum KUL wzbogaciło się o ponad 400 dzieł polskich artystów XIX i XX w., oraz kolekcję porcelany z polskich i europejskich wytwórni. W maju 1986 r. Krystyna Hartleb z Torunia podarowała KUL 20 prac graficznych z XVII–XX w., w tym wizerunki królów i wybitnych postaci. W tym samym roku ks. prof. Smoleń przekazał Muzeum m.in. 15 prac Nikifora Krynickiego (Epifaniusza Drowniaka) i inne przykłady sztuki ludowej. W 1991 r. miał miejsce dar Stanisławy Witkowskiej, wdowy po lubelskim architekcie Tadeuszu Witkowskim – 300 obiektów, w tym m.in. 17 akwarel Stanisława Noakowskiego, trzy wysokiej klasy niemieckie portrety dworskie z XVII–XVIII w., dzieła Christiana Georga Schutza Młodszego, Jacka Malczewskiego, Józefa Chełmońskiego czy Jana Matejki. Ostatnim darem był legat Joanny Gliwy obejmujący 90 cennych artefaktów: wyrobów z porcelany i fajansu, kilka obrazów, m.in. akwarela Kwiaty w wazonie Józefa Pankiewicza. W ten sposób powstała nie tylko bogata kolekcja sztuki europejskiej, ale też zbiór prezentujący twórców i kolekcjonerów związanych z Lubelszczyzną.

Należy podkreślić, że od początku powstania nowa kolekcja Muzeum wykorzystywana była do celów dydaktyczno-badawczych. Pracownicy naukowi Instytutu Historii Sztuki KUL prowadzili laboratoria i ćwiczenia ze studentami z zakresu muzealnictwa, inwentaryzacji i ochrony zabytków. Studenci uczyli się precyzyjnego datowania obiektów, rozpoznawania technik artystycznych, rozróżniania materiałów, z jakich zostały wykonane, sporządzania opisów zabytków i wypełniania kart ewidencyjnych oraz prowadzenia ksiąg inwentarzowych i depozytowych.

Muzeum im. ks. Władzińskiego w 2008 r. przekształcono w Pracownię Zbiorów Muzealnych. 30 maja 2008 r., w Święto Patronalne KUL, a w ramach obchodów 90. rocznicy powstania Uniwersytetu i jubileuszowego Zjazdu Absolwentów KUL, otwarta została ekspozycja zupełnie nowej placówki muzealnej na KUL – Muzeum Uniwersyteckiego Historii KUL. Jego pomysłodawczynią w 2006 r. była kierowniczka Działu Informacji i Promocji, mgr Iwona Pachcińska, którą wspomagały pracownice Działu. W te prace zaangażowali się także specjaliści z zakresu muzealnictwa, znawczyni historii KUL, prof. Grażyna Karolewicz oraz prof. Roman Doktór. Motywem powstania jednostki była chęć zachowania pamiątek związanych z dziejami Uczelni oraz szeroka popularyzacja jej bogatej tradycji i dorobku. Obok wspomnianej wyżej kolekcji sztuki w różnych jednostkach uniwersyteckich gromadzone były bowiem pamiątki, dokumenty i fotografie archiwalne, w większości przypadków niedostępne dla zwiedzających. Eksponaty oraz skany dokumentów i fotografii zebrano więc w jednym miejscu i efektownie zaprezentowano. Dla muzeum wybrano nową lokalizację – salę w dawnym refektarzu dominikanów obserwantów, w najstarszej, bo XVIII-wieczną część gmachu Uniwersytetu, mieszczącą się na jego parterze. Niegdyś znajdowała się tam stołówka, a następnie sala czytelni Biblioteki Zakładowej Instytutu Historii. Obszerne pomieszczenie zaprojektowano pod scenariusz wystawy. Muzeum odgrywało rolę edukacyjną i promocyjną. Dzięki swoim zbiorom rozwijało i upowszechniało wiedzę na temat KUL – jego misji, naukowej spuścizny, znaczenia w historii Polski, aktualnej działalności. Pracownicy Muzeum prowadzili lekcje muzealne, wykłady, ćwiczenia, warsztaty. szczególny nacisk położono na upamiętnienie związków z uczelnią Jana Pawła II. Oprowadzanie po Muzeum często było wpisane w szerszy plan wycieczki po KUL zorganizowany dla grup różnych pod względem wiekowym i zawodowym. W latach 2008–2013 kierownikiem Muzeum Uniwersyteckiego Historii KUL była mgr Iwona Pachcińska. Przez kolejne trzy lata koordynowała ona prace jednostki.

Muzeum Uniwersyteckie Historii KUL w 2016 r. zostało rozwiązane, a zbiory przeszły pod zarząd nowej placówki, Muzeum KUL, które powstało 1 września 2016 r. w wyniku zebrania zbiorów trzech jednostek o charakterze muzealnym: wspomnianego Muzeum Uniwersyteckiego Historii KUL, Pracowni Zbiorów Muzealnych oraz Katedry Archeologii Polski Instytutu Historii KUL gromadzącej liczne zabytki archeologiczne z wykopalisk w Piotrawinie nad Wisłą oraz na lubelskim wzgórzu Czwartek, szczególnym dla Lublinian i historii Lublina jako jednego z miejsc najstarszego osadnictwa w mieście. W zbiorach muzeum znajdują się więc różnorodne eksponaty: historyczno-archiwalne, archeologiczne, artystyczne i biblioteczne. Do zadań Muzeum KUL należy zgodnie z wcześniejszą tradycją Muzeum im. ks. Władzińskiego prowadzenie laboratorium dydaktyczno-badawczego z zakresu wiedzy o sztuce i muzealnictwie oraz organizowanie tematycznych wystaw czasowych. Jego dyrektorem w latach 2016–2022 był dr Krzysztof Przylicki. Obecnie te obowiązki pełni dr hab. Agnieszka Bender.

Bibliografia:

Jankiewicz-Dzierżak U., Muzeum Uniwersyteckie Historii KUL, [w:] Historia sztuki. Między teorią a praktyką, Warszawa 2016, s. 131–134; Jankiewicz-Dzierżak U., Muzeum Uniwersyteckie Historii KUL, [w:] Encyklopedia 100-lecia KUL, t.2, red. E. Gigilewicz, Lublin 2018, s. 82–83; Muzeum Uniwersyteckie Historii KUL, [w:] Muzea uczelniane, Warszawa 2014, s. 10–11; Muzeum KUL, [w:] Encyklopedia 100-lecia KUL, t. 2, red. E. Gigilewicz, Lublin KUL 2018, s. 82; Przylicki K., Zbiory Muzeum Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, [w:] 100 na 100. Sto najcenniejszych dzieł sztuki ze zbiorów KUL na stulecie KUL: katalog wystawy : Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, 12 X-30 XII 2016 r., red. K. Przylicki, M., Białonowska, Lublin 2016, s. 10–18; K. Przylicki, Utracone na zawsze? Przedwojenne Muzeum Uniwersyteckie im. Księdza Kanonika Jana Władzińskiego, Lublin 2015; Sienkiewicz J.W., Muzeum Uniwersyteckie KUL im. Jana Władzińskiego, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 13, red. E. Gigilewicz, Lublin 2009.

dr Paulina Byzdra-Kusz