Autorami opracowania są dr Marcin Iwanicki (wybór i opracowanie tekstów) i Mira Zyśko (ilustracje), zwyciężczyni 28. edycji Olimpiady Filozoficznej. Zostało ono pomyślane jako uzupełnienie do – publikowanego na łamach magazynu „Filozofuj!” – cyklu prof. Jacka Wojtysiaka „Lekcja filozofii”, w którym omawia obowiązującą podstawę programową z filozofii.

Wydawcą publikacji jest Wydawnictwo Academicon.

Download (PDF, 28.15MB)

Publikacja ta jest przeznaczona dla uczniów szkoły średniej rozpoczynających swoją przygodę z filozofią. Zebraliśmy w niej wszystkie lektury obowiązkowe zamieszczone w nowej podstawie programowej, a także kilka powiązanych z nimi tematycznie tekstów ubocznych – zarówno filozoficznych, jak i literackich. Pod tekstami znajdują się pytania mające ułatwić ich zrozumienie i krytyczną analizę.

Całość składa się z sześciu części: I. Sokrates i Platon. II. Arystoteles. III. Epikureizm. IV. Stoicyzm. V. Sceptycyzm. VI. Aureliusz Augustyn. Na początku wyboru znajdzie Czytelnik oś chronologiczną, mapę starożytnego świata oraz mapę Aten z zaznaczonymi szkołami filozoficznymi. Na końcu wyboru zamieściliśmy fragment podstawy programowej, który może być pomocny w porządkowaniu notatek. Ze względu na częste odniesienia do historii i mitologii greckiej, jakie pojawiają się u filozofów starożytnych, w trakcie lektury warto mieć pod ręką encyklopedię.

W zamieszczonych w tym wyborze tekstach znajdzie Czytelnik sformułowanie wielu najważniejszych problemów filozoficznych, takich jak istnienie i natura bóstwa, struktura świata, nieśmiertelność duszy, konflikty wewnętrzne między rozumem, emocjami i namiętnościami, natura szczęścia i doskonałości moralnej, wolność i odpowiedzialność moralna, różnica między złudzeniem a rzeczywistością czy granice naszej wiedzy. Przyjdzie mu zarazem obcować z mistrzami pióra, zręcznymi dyskutantami, nietuzinkowymi i barwnymi postaciami swoich czasów. Trzeba uprzedzić, że niektóre z tych tekstów napisane są językiem trudnym i zakładającym już pewne wyćwiczenie w samodzielnym myśleniu – ich zrozumienie i docenienie wymaga więc uważnej i nieraz wielokrotnej lektury. Piękno filozofii, w odróżnieniu od piękna syren, jest ukryte. Stąd tytuł: Sokrates i syreny.

Niektóre poglądy filozofów starożytnych mogą się dziś wydać skrajne, a nawet bulwersujące. Jak Sokrates może twierdzić, że zawsze wybieramy to, co dla nas najlepsze? Dlaczego Platon postuluje istnienie przedmiotów niematerialnych i nieśmiertelnej duszy? Czy Arystoteles naprawdę sądzi, że człowiek nie może być uznany za szczęśliwego, dopóki jego życie nie dobiegło końca? Jak Epikur może nam wmawiać, że śmierć nie jest niczym strasznym, a Epiktet – że miłość, bogactwo i sława nie przyczyniają się ani na jotę do szczęścia, ba, wręcz stoją mu na przeszkodzie? Czy sceptycy twierdząc, że nic nie jest niepoznawalne, sami sobie nie przeczą?

Na żadne z tych pytań nie otrzymamy telegraficznej odpowiedzi – nie tylko dlatego, że w starożytności nie było jeszcze telegrafu – ale samo ich zadanie pozwala wnikliwiej spojrzeć na świat i nasze własne życie. Nie musimy zgadzać się z Platonem, że świat zmysłowy to tylko gra zwodniczych cieni, by docenić jego intuicję, iż świat może być czymś innym niż się wydaje – być może odbiciem czegoś znacznie doskonalszego i niefizycznego, a może tylko, jak woleliby powiedzieć epikurejczycy i stoicy, jednym z nieskończenie wielu światów fizycznych, na swój sposób doskonałym i rządzonym przez rozumne prawa.

Dzieła filozofów starożytnych mogą wywołać zachwyt, mogą też wzbudzić sprzeciw. Czy wolno nam podziwiać społeczeństwa starożytnych Aten i Rzymu, w których za cenę niewolnictwa i dyskryminacji kobiet wykształceni mężczyźni mogli się oddawać uciechom filozofii i sztuki? Czy w naszym niekłamanym podziwie dla Platona i Arystotelesa jest coś moralnie wątpliwego? Czy mamy przystać na to, że dążenie do doskonałości jest ważniejsze niż dążenie do równości społecznej? Stawiając te pytania wkraczamy chcąc nie chcąc do krainy filozofii – i widać od razu, że jest ona tyleż wciągająca, co niebezpieczna. Stąd również, jak się teraz okazuje wieloznaczny, tytuł: Sokrates i syreny.

Ktoś mógłby naturalnie spytać: po co w ogólne zajmować się czymś tak niepraktycznym jak filozofia? I czym w ogóle jest to, co robią filozofowie?

Wprawdzie etymologicznie filozofia to miłość mądrości, ale już dawno wyszło na jaw, że filozofowie najbardziej kochają dyskusje i argumenty. Dlatego w pytaniach i ćwiczeniach do tekstów kładziemy nacisk na analizę tekstu, na racje za i przeciwko zawartym w nich wprost lub domyślnie tezom, oraz na rekonstrukcję prostych argumentów. W ramkach zamieściliśmy wyjaśnienia niektórych narzędzi logicznych niezbędnych do przeprowadzenia takich rekonstrukcji.

Można wskazać dwa najważniejsze pytania, które zadaje filozof oceniając wartość argumentu: Czy przesłanki są prawdziwe? Czy wniosek wynika z przesłanek? Jeśli wszystkie przesłanki argumentu są prawdziwe, mówimy, że jest on poprawny materialnie, a gdy wniosek wynika logicznie z przesłanek – że jest poprawny formalnie. Oto przykładowy sposób, w jaki możemy zapisać argument (będziemy się nim dalej posługiwać):

• Przesłanka 1: Wszystko należy do bogów.
• Przesłanka 2: Filozofowie są przyjaciółmi bogów.
• Przesłanka 3: Przyjaciele wszystko mają wspólne.
• Wniosek: Wszystko należy do filozofów.

Skoro zaś wszystko należy do filozofów – to również bogactwo, sława i powodzenie w miłości. Tyle w odpowiedzi na słyszany nieraz zarzut, że filozofia jest niepraktyczna.