Pogrzeb papieski - od tiary do prostoty. Reforma Jana Pawła II

Ceremonia pogrzebu papieża, będąca jednym z najważniejszych rytuałów w Kościele Katolickim, przeszła znaczące zmiany na przestrzeni wieków. Od uroczystości podkreślających majestat i władzę papieża, do współczesnych obrzędów skupiających się na jego roli jako pasterza i ucznia Chrystusa. Znaczących zmian dokonał Jan Paweł II.

Choć Karol Wojtyła jako biskup i kardynał nie wypowiadał się publicznie o pogrzebach papieży, jego wykształcenie filozoficzne i teologiczne oraz podejście do liturgii kształtowały przyszłe decyzje. Jako Jan Paweł II, dzięki głębokiej znajomości tradycji i potrzeb współczesnego świata, zreformował liturgię pogrzebową papieża w duchu prostoty, godności i wiary, wyznaczając kierunek na kolejne dekady. 

Ewolucja ceremonii pogrzebu papieża odzwierciedla zmieniające się podejście Kościoła do urzędu Piotrowego. Zmiany te - od Soboru Watykańskiego II przez Jana Pawła II po papieża Franciszka – pokazują, że Kościół potrafi zachować tradycję, jednocześnie dostosowując ją do ducha czasu, kładąc nacisk na duchowość, pokorę i uniwersalne przesłanie Ewangelii.

Ceremonia pogrzebowa na przestrzeni dekad

Pogrzeby papieży przed Soborem Watykańskim II były głęboko zakorzenione w rytuałach średniowiecznych i barokowych. Ciało papieża było wystawione na widok publiczny na marach w Bazylice Świętego Piotra. Tradycyjnie papież był ubrany w pełny strój papieski. Pogrzebowi towarzyszyły liczne ceremonie dworskie i świeckie, związane z dawnym państwowym charakterem papiestwa. Obowiązkowo umieszczano również tzw. rogito (oficjalny dokument opisujący życie i pontyfikat zmarłego). Tradycja umieszczania rogito została zachowana do dnia dzisiejszego.

Upraszcza Paweł VI

Odnowa obrzędów pogrzebu papieskiego jest wynikiem reformy liturgii przeprowadzonej na Soborze Watykańskim II. Reforma ta zmierzała do uproszczenia znaków i skupienia się na treści modlitw oraz tekstów mszalnych, a też obrzędów akcentujących wiarę w Zmartwychwstanie i chrześcijańską nadzieję, a także rolę papieża jako Pasterza i ucznia Chrystusa. Papież Paweł VI realizując założenia Soboru Watykańskiego II uprościł charakter ceremonii pogrzebowej rezygnując z elementów typowych dla monarchicznego modelu papiestwa, a wprowadził treści ukazujące śmierć jako przejście do życia wiecznego i zjednoczenie z Chrystusem Zmartwychwstałym.

Reforma Jana Pawła II

„Do ponownego zajęcia się tą sprawą skłania mnie świadomość zmienionej sytuacji, w jakiej żyje dzisiaj Kościół, a ponadto konieczność uwzględnienia generalnej rewizji prawa kanonicznego, pomyślnie doprowadzonej do końca przy aprobacie całego Episkopatu poprzez publikację i promulgację najpierw Kodeksu Prawa Kanonicznego, a następnie Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich” - napisał Jan Paweł II we wstępie do promulgowanej 22 lutego 1996 roku Konstytucji apostolskiej Universi Dominici Gregis. Niniejszy dokument uregulował procedurę stwierdzenia zgonu i przebieg pogrzebu papieża, okres 9-dniowej żałoby (novemdiales), a także sprawy związane z konklawe.

Zgodnie z przepisami Konstytucji przygotowanie ceremonii pogrzebowych zmarłego papieża jest obowiązkiem kardynałów, przy czym złożenie do grobu ma odbyć się między czwartym a szóstym dniem po jego śmierci. Wśród najważniejszych przepisów dotyczących pogrzebu znalazł się zapis dotyczący miejsca pogrzebu - ciało papieża powinno być pochowane w grotach Bazyliki Świętego Piotra, chyba że wyraził inną wolę. Dokument także reguluje kwestię wystawienia ciała na widok publiczny w Bazylice Świętego Piotra, aby wierni mogli oddać ostatni hołd zmarłemu. Dodatkowo w dokumencie zawarto zakaz, aby żadne wystąpienie podczas ceremonii pogrzebowej nie miało charakteru politycznego. 

Zachowując tradycję Kościoła Jan Paweł II utrzymał w mocy okres żałoby i novemdiales - dziewięciodniowy okres modlitw po śmierci papieża, który powinien być przestrzegany przez cały Kościół.                   

Zdjęcia zmarłego

Jan Paweł II podtrzymał także zakaz fotografowania ciała papieża. „Nikomu nie wolno fotografować czy filmować Papieża zarówno chorego w łóżku, jak zmarłego, ani nagrywać przy pomocy jakiegokolwiek urządzenia jego słów, aby je potem odtworzyć. Jeśli ktoś, po śmierci Papieża, chciałby fotografować go w celach dokumentacyjnych, musi poprosić o zgodę kardynała kamerlinga Świętego Kościoła Rzymskiego, który może pozwolić jedynie na wykonanie fotografii Papieża ubranego już w szaty pontyfikalne” – napisał w Konstytucji Jan Paweł II. Omawiana konstytucja była dokumentem przełomowym, który nie tylko ujednolicił ceremoniał pogrzebowy, ale także usunął niektóre archaiczne elementy, wprowadzając bardziej teocentryczne i duchowe podejście do śmierci papieża.

Drugim ważnym dokumentem jest zatwierdzona przez Jana Pawła II i wydana w 2002 r. Księga liturgiczna Ordo Exsequiarum Pontificis. Księga ta w historii Kościoła jest pierwszą oficjalną publikacją zawierającą wszystkie obrzędy wymagane po śmierci głowy Kościoła katolickiego i jest źródłem prawa liturgicznego w tej materii. Księga jest najważniejszym dokumentem dotyczącym ceremonii pogrzebowej papieża. Publikacja zawiera modlitwy i pieśni dla celebrujących pogrzeb. Podążając z duchem czasów, nowe przepisy pogrzebowe zaprezentowano publicznie na konferencji prasowej 5 kwietnia 2005 roku – trzy dni po śmierci papieża Jana Pawła II.

Małgorzata Oroń/KUL