Ks. prof. Idzi Benedykt Radziszewski (1871–1922) kojarzony jest z utworzeniem oraz początkami funkcjonowania pierwszej katolickiej wszechnicy na ziemiach polskich – Uniwersytetu Lubelskiego (od 1928 r. znanego jako Katolicki Uniwersytet Lubelski). Niewielu jednak łączy postać tego filozofa z psychologią, która stanowiła w jego życiu naukowym oraz dydaktycznym wyrazistą i ważną część. Zachowany w Bibliotece Uniwersyteckiej KUL materiał źródłowy w postaci fotolitografowanego skryptu wykładu psychologii, wydanego przez Wydawnictwo Sekcji Skryptowej organizacji „Bratnia Pomoc” (rkp. 1743 A) oraz rękopiśmiennych notatek do wykładu pióra ks. Radziszewskiego (rkp. 4642) pozwalają na odtworzenie psychologicznych przemyśleń naukowych Radziszewskiego przedstawianych w murach KUL studentom. Wykłady z psychologii ks. rektor prowadził dla wszystkich czterech istniejących wówczas wydziałów UL w roku akademickim 1919/1920 oraz w semestrze zimowym 1921/1922.

Psychologia jako nauka ma krótką historię. Jej początek datuje się na rok 1879, kiedy to w Lipsku prof. Wilhelm Wundt zainaugurował działalność laboratorium psychologicznego. Fakt ten dowodzi, że psychologia w latach 20. XX w. była jeszcze młodą dyscypliną, nadal kształtującą swój charakter i warsztat naukowy. Była już jednak uprawiana na każdym uniwersytecie istniejącym w tym czasie na ziemiach polskich. W Krakowie, na Uniwersytecie Jagiellońskim, w 1903 r. Władysław Heinrich, wykładowca i profesor psychologii, założył Pracownię Psychologii Doświadczalnej. We Lwowie tę dziedzinę wiedzy prowadził i rozwijał od 1895 roku Kazimierz Twardowski, twórca szkoły filozoficznej lwowsko-warszawskiej. W Poznaniu, od czasu zainaugurowania działalności Wszechnicy Piastowskiej w 1919 r. (obecnie Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), psychologię wykładał Stefan Błachowski, uczeń Kazimierza Twardowskiego. Uniwersytet Warszawski Katedrę Psychologii posiadał już zaś w 1915 r., a przedmiot ten wykładał Józef Abramowski, założyciel Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Mając to na względzie, warto przyjrzeć się wykładowi psychologii ks. Radziszewskiego, jako jednego z pionierów tej dziedziny nauki na ziemiach polskich.

Ks. rektor Radziszewski odebrał sumienne wykształcenie w Diecezjalnym Seminarium Duchownym we Włocławku oraz Akademii Duchownej w Petersburgu. Kształcąc się następnie pod kierunkiem ks. prof. Desiré Josepha Merciera w Institut supérieur de Philosophie Université catholique de Louvain, ośrodku pretendującym do miana źródła nowożytnej filozofii neotomistycznej, ks. Radziszewski zapoznał się z myślą psychologiczną twórców takich jak Théodule Armand Ribot, Wilhelm Maximilian Wundt, Constantin Gutberlet, czy Hippolyte Taine. Mając na uwadze dzieła autorów, na które powoływał się Radziszewski w swoim późniejszym wykładzie, można uznać, że prezentował on ówczesne wyniki psychologii jako nauki empirycznej.

Założyciel UL rozpoczyna wykład psychologii od określenia nauki, jej miejsca wśród innych nauk filozoficznych oraz przedstawienia jej źródeł i historii. Psychologię Radziszewski opisuje jako naukę „mającą na celu badanie duszy ludzkiej w najgłębszej treści jej przejawów świadomych i nieświadomych, zarówno w wewnętrznych, jak i zewnętrznych odruchach” (rkp. 4642, k. 1). Umiejscawia ją też, obok teologii naturalnej i kosmologii racjonalnej, w ramach metafizyki szczegółowej. Za jej źródła podaje zaś obserwację, nauki szczegółowe (m.in. biologię, anatomię, fizjologię, psychiatrię, etnologię, prawo i sztukę) oraz prace psychologiczne. Wymienia szeroki wachlarz autorów, których prace i myśl miały znaczenie dla psychologii. Wśród nich znajdujemy zarówno Anaksymenesa, Heraklita z Efezu, Arystotelesa, Platona, św. Tomasza z Akwinu, ale również nowożytnych Johna Locke’a, Friedricha Wilhelma Schellinga, Auguste’a Comte’a, Jamesa Sully’ego czy Wiliama Jamesa. Adam Biela zauważa, że w załączonym do wykładu przez Radziszewskiego spisie literatury występują pozycje aż 16 autorów obcojęzycznych oraz 18 pozycji w języku polskim, z czego ponad połowę stanowiły tłumaczenia.

Po wstępie ks. Radziszewski przechodzi do dwóch, nierównych objętościowo części, traktujących o różnych rodzajach życia w człowieku oraz jego naturze.

Pierwsza z nich poświęcona jest analizie trzech fundamentalnych poziomów egzystencji człowieka: życia wegetatywnego, zmysłowego i umysłowego. W ramach tej części wykładu rektor omawiał podstawowe funkcje biologiczne organizmu, mechanizmy percepcji i poznania zmysłowego, a także istotę procesów intelektualnych i wolicjonalnych. Zapoznawał studentów z twierdzeniami psychofizjologicznymi Eliasa Cyona oraz psychofizycznym prawem Ernsta Heinricha Webera w ujęciu Gustava Theodora Fechnera. Radziszewski przedstawił w ramach pierwszej części naturę poznania umysłowego, strukturę procesów myślowych oraz funkcję woli jako władzy kierującej działaniami człowieka.

Odwoływał się także do koncepcji Wundta, uważanego za ojca psychologii eksperymentalnej, oraz do filozofów empirystycznych, takich jak David Hume, William James i John Stuart Mill, zwłaszcza w kontekście teorii asocjacji. Kolejne rozdziały poświęcone są zagadnieniom charakteru, temperamentów oraz różnym ujęciom problematyki wolnej woli. Nie były mu obce badania przedstawicieli włoskiej szkoły kryminologicznej Caesara Lombroso i Gaspara Virgilio ani statystyków: Lamberta Adolphe’a Queteleta, Alexandra Konstantina von Oettingena, Ernsta Christiana Engela i Enrico Henry’ego Agostino Morsella. Jeśli chodzi o psychologię fizjologiczną, Radziszewski przywoływał Theodora Ziehena i jego Zasady psychologii fizjologicznej, które omawiały zależność między procesami psychicznymi, a układem nerwowym. W badaniach nad hipnozą, mediami i spirytualizmem powoływał się na prace Juliana Ochorowicza, jednego z pionierów psychologii w Polsce.

W drugiej części wykładu, zatytułowanej „O naturze człowieka”, ks. Radziszewski skupił się na metafizycznym ujęciu duszy ludzkiej, jej duchowej substancjalności, niezłożoności, nieśmiertelności oraz relacji do ciała. W tej części Radziszewski podjął się refleksji nad genezą duszy ludzkiej oraz pochodzeniem człowieka. Powoływał się tu na dzieła Théodule’a Armanda Ribota oraz swojego mistrza – Desiré Josepha Merciera. Nieobce były mu też prace ks. Franciszka Gabryla, ks. Józefa Stanisława Adamskiego, Friedricha Jodla lub Carla Georga Lange’go.

Podsumowując, wykład ks. prof. dr Idziego Benedykta Radziszewskiego stanowi niemałą encyklopedię wiedzy o psychologii i jej umiejscawianiu się wśród innych nauk w latach 20. XX w. Ks. prof. Radziszewski wykazał się ogromem wiedzy, którą przekazywał studentom w murach Uniwersytetu Lubelskiego. Były to najnowsze wyniki badań i dokonania myśli europejskiej. Wśród słuchaczy wykładów z psychologii ks. Radziszewskiego był Kazimierz Dąbrowski (1902–1980), wybitny polski psycholog i psychiatra, twórca teorii dezintegracji pozytywnej. Z wiedzy tej skorzystali również późniejsi profesorowie KUL – w tym ks. prof. Józef Pastuszka, jeden z twórców Lubelskiej Szkoły Filozoficznej, specjalizujący się w psychologii tomistycznej i charakterologii.

Bibliografia: BU KUL, Oddział Zbiorów Specjalnych, rkp. 1743 A, rkp. 4642; I. B. Radziszewski, Pisma, red. S. Janeczek, M. Maciołek, R. Charzyński, Lublin 2009; A. Biela, Idzi Radziszewski. Charyzmatyczny psycholog, Lublin 2018; A. Biela, Wykłady z psychologii ks. Idziego Benedykta Radziszewskiego i jego współpracowników w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, „Studia Włocławskie” 24 (2022), s. 129–150; P. Kremer, Ś.p. Ks. Dr Idzi Radziszewski, rektor i założyciel Uniwersytetu Katolickiego w Lublinie, Włocławek 1923; R. Stachowski, Historia współczesnej myśli psychologicznej. Od Wundta do czasów najnowszych, wyd. 2 popr., Warszawa 2004; J. Pieter, Historia psychologii, Warszawa 1974; T. Rzepa, Psychologia w szkole lwowsko-warszawskiej: Twardowski, Witwicki, Baley, Błachowski, Kreutz, Lewicki, Tomaszewski, Warszawa 1997; T. Rzepa, B. Dobroczyński, Historia polskiej myśli psychologicznej. Gałązki z drzewa Psyche, Warszawa 2009; T. Ziehen, Zasady psychologii fizjologicznej w piętnastu wykładach, przekł. 4 wyd. z przedmową A. Mahrburga, Warszawa 1900; W. Gigilewicz, Dąbrowski Kazimierz, w: Encyklopedia 100-lecia KUL, t. I, red. E. Gigilewicz i in., Lublin 2018, s. 147; A. Szymaniak, Pastuszka Józef, w: Encyklopedia Filozofii Polskiej, t. 2, Lublin 2011, s. 304.

Piotr Artysiewicz

Fot. Fragment notatek wykładu z psychologii ks. I. Radziszewskiego (BU KUL, Oddział Zbiorów Specjalnych, rkp. 4642)