Pocztówka z 1923 r. (https://polona.pl/item/ksiadz-pralat-konstanty-budkiewicz,NzUyMjQ2NTY/0/#info:metadata)

Na początku kwietnia 1923 roku gazety w całej Europie wydrukowały wiadomość o rozstrzelaniu w Moskwie ks. prałata Konstantego Budkiewicza (1867-1923). Zagrożony aresztowaniem, ks. Budkiewicz, dwukrotnie odmówił wyjazdu do Polski. Uznał za swój obowiązek pozostanie z wiernymi i nielicznym duchowieństwem na terenie Rosji Sowieckiej. Obsługiwali ponad 40 parafii na rozległym terenie od Nowogrodu do Finlandii, dojeżdżając z posługą duszpasterską do katolików na całym terenie ZSRR. Ten wieloletni proboszcz parafii św. Katarzyny w Petersburgu i dziekan piotrogrodzki był doskonale znany w Polsce. W czasie pierwszej wojny światowej, stojąc na czele Polskiego Towarzystwa Pomocy Ofiarom Wojny, pomagał wysiedleńcom z terenu Królestwa Polskiego, tworząc na terenie parafii centralę pomocy. Po dojściu zaś do władzy bolszewików nadal wspomagał ludność polską oraz bronił Kościoła.

Opinia publiczna na bieżąco była informowana o odbywającym się w Moskwie w dniach 21-25 marca 1923 r. procesie pokazowym duchowieństwa katolickiego przed Najwyższym Trybunałem Rewolucyjnym, na którym skazano na karę śmierci ks. Budkiewicza. Obok niego na ławie oskarżonych zasiadł m.in. bp Jan Cieplak (1857-1926), wikariusz generalny archidiecezji mohylewskiej, Leonid Fiodorow (1879-1939), egzarcha apostolski Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-rosyjskiego, Antoni Malecki (1861-1935), przyszły biskup Leningradu, Teofil Matulanis (1873-1963), przyszły biskup mohylewski oraz 10 duszpasterzy pracujących w Piotrogrodzie. Bp Cieplak również został skazany na karę śmierci, a 13 duchownych na uwięzienie od trzech do dziesięciu lat z surową izolacją.

Po wyrokach skazujących rozpoczęły się interwencje przedstawicieli wielu państw. Roman Knoll (1888–1946), chargé d’affairs Ambasady RP w Moskwie wystosował propozycję wymiany ks. Budkiewicza na jednego z sowieckich agentów. W Warszawie kardynał Aleksander Kakowski (1862-1938) 28 marca tr. przewodniczył mszy w intencji ocalenia skazanych. Podobne nabożeństwa odbyły się w całej Polsce. Ks. Prałat został rozstrzelany w nocy z 31 marca na 1 kwietnia 1923 r., z Wielkiej Soboty na Niedzielę Zmartwychwstania. Miejscem kaźni były prawdopodobnie podziemia Łubianki. Po wieści o śmierci ks. Budkiewicza, 5 kwietnia, odbył się w Warszawie wielotysięczny wiec na Placu Teatralnym, a w całym kraju rozpoczęły się różnego rodzaju formy upamiętnienia męczennika.

Na posiedzeniu Sejmu RP 12 kwietnia została przyjęta rezolucja potępiająca mord na kapłanie. Wówczas płk Włodzimierz Tuhanowski  (1870-1939) złożył na ręce posła Eugeniusza Śmiarowskiego (1878-1932) milion marek na fundusz ks. Budkiewicza. Do inicjatywy pułkownika dołączyli posłowie. Zebrano jeszcze 1 760 000 marek, a zapoczątkowany fundusz przeznaczono na stypendium w Uniwersytecie Lubelskim. Posłanka Irena hr. Puzyna (1881-1933) całą sumę przekazała do Lublina.

Do kasy uniwersyteckiej 22 września 1923 r. za pośrednictwem ks. prof. Aleksandra Wóycickiego wpłynęło 2 760 000 marek. Został utworzony Fundusz imienia ks. Budkiewicza, a pieniądze przeznaczono na stypendium dla repatrianta katolika. W dokumentacji uniwersyteckiej brakuje jednak informacji o kontynuacji tej akcji na UL i nazwisk stypendystów. Ostatnie pisma ks. rektora A. Szymańskiego z września 1937 r. zawierają podziękowania dla płk. W. Tuhanowskiego za złożoną ofiarę oraz potwierdzają wpłynięcie do kasy Uniwersytetu całej sumy oraz jej przeznaczenie.

W 1927 roku w Warszawie powstał Komitet ku Uczczeniu Pamięci Zamordowanego w Moskwie śp. Księdza Prałata Konstantego Budkiewicza. Ks. Budkiewicz stał się jednym z symboli męczeństwa Kościoła katolickiego w Rosji Sowieckiej. Kazimiera Iłłakowiczówna (1888/1892-1983) w zbiorze „Z głębi serca”, poświęciła jego pamięci kolejny wiersz, pisząc:

„Uderz w dzwon jakikolwiek,

Najbliższy mosiądz lub spiż,

Aby nie zapomniano…”

Bibliografia: AU KUL, sygn. 870: Fundusz imienia ks. Budkiewicza (1923-1937); Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej, red. J. Majchrowski, Warszawa 1994, s. 451; K. Iłłakowiczówna, Głos Księdza Budkiewicza z za grobu, w: Z głębi serca, Warszawa 1928, s. 99-105; I. Wodzianowska, Relacja współwięźniów o ostatnich dniach życia Sługi Bożego ks. Konstantego Budkiewicza (1867-1923), „Studia Polonijne”, 40 (2019), s. 379-398 (DOI:10.18290/sp.2019.17).

dr hab. Irena Wodzianowska